Nòvas d'Occitània    Nòvas d'Occitània 2019

invia mail   print document in pdf format Rss channel

Nòvas n.186 Març 2019

Per un dizionario etimologico dell’occitano alpino (n. 9):charamalhar; chèiȓ néä, vënî néou, toùmba nèou... - Nevicare

Per un dicciònari etimològic de l’occitan alpin (n. 9): charamalhar; chèiȓ néä, vënî néou, toùmba nèou...

de Franco Bronzat 
http://www.chambradoc.it/Per-un-dizionario-Etimologico-dellOccitano-Alpino.page

Per un dizionario etimologico dell’occitano alpino (n. 9):charamalhar; chèiȓ néä, vënî néou, toùmba nèou... - Nevicare
italiano

charamalhar [ ʧaramajar Blins, Chastel Dalfin, val Maira, val Grana; ʧaramaʤar San Michèl de Prats -val Maira-]; occitan alpenc: chèiȓ néä -Salbertand (Baccon 1987), ʧaere neó -Vialaret Roure, ʦajrë new – Prajalat, vënî néou – val San Martin ( Genre-Pons 1997), vrī new -L’Envers de Pinascha (Griset 1966), vní neou Angrogna (Sappè 20) duno new – Ostana, toùmba nèou – Ubaia (Arnaud-Morin 1920 /1973), tomba de neu -Ardecha ( Dufaud, 1986)

Le forme più diffuse nelle valli per indicare il nevicare, francese “neiger” sono particolari, trattandosi di locuzioni verbali attraverso un verbo transitivo di movimento come cadere , venire, dare, uniti a neve nelle varie forme locali -neu ( new)/ nea (neo, neó, néë, néä )-.

L’occitano conosce pure forme come neva [nevá],nevia, neua (Mistral) o nevar (Alibert) che ritroviamo nelle valli:nouár -Limone(Glossari 2011), nëvâ -Vernante (Jordan 2010), nëvàa – brigasco ( Massajoli-Moriani 1991). Le basse valli ormai sono state conquistate dalla forma pan-piemontese fjuké > fjuká già presente nelle valli in tempi antichi essendo presente nelle colonie valdesi del Würtemberg (Boger e Vogt 1930) dove era in uso la forma la floko ancora utilizzata oggi nelle parlate occitane del Gran Dubbione, Podio di Pinasca e Talucco (Menusan 1973/74) in bassa val Chisone, luoghi da dove proveniva una buona parte dei rifugiati del villaggio tedesco di Serre.

ʧaramajar, rilevata dagli Atlas linguistici1, da C. Grassi e nel corso delle mie inchieste in val Grana, val Maira e Varaita, mi era stata segnalata da alcuni informatori come una stravaganza linguistica presente nelle valli.

Per questo verbo impersonale, al quale possiamo aggiungere altri verbi collegati come – charamuzear ( Lou Saber 1977 ) e ʧaramajulear Torrette di Castel Delfino – col valore di nevicare debolmente, dalla forma presente a San Michele di Prazzo ʧaramaʤar, si può pensare ad una forma originaria charamalhar.

G. Tuaillon (1985), trattando delle forme verbali indicanti il “ nevicare”, in base ai materiali dell’ALEPO, definisce la forma raccolta a Bellino - ʧaramajar -come “ néologisme vraiment original”.

L’Atlas Linguistique et Ethnographique de Provence, alla carta 60 “ il neigeote” segnala in alcuni luoghi della Drôme e precisamente ai punti 11 ( La Chapelle en Vercòrs) śarmayo; 16 (Vassieux) ʦarmaʎo; 25 (Romayer) ʦarmajo; 33 (Glandage) ʦaramiʎa; 32 (Saillans) ʦarmeʎo; 41 (St. Nazaire le D.) ʦarmiʎo. Così l’ALJA ha rilevato al punto 82 ( Prebois), luogo tra l’Isere e la Drôme, la forma ʧarmiʎo.

Le Trésor du Diois di H. Schook riporta le forme charmèiar e charmilhar, mentre non è presente nelle principali raccolte lessicali dell’area tra Drôme e Isere.

La famiglia lssicale di charamalhar, che non è mai stata oggetto di studio da parte dei glottologi, potrebbe appartenere al substrato prelatino mediterraneo in analogia con quanto esaminato da G. Alessio che analizzando la voce spagola garapiña “ stato di liquido che si congela formando grumi” e le forme port. carapinhada “ sorbetto”, francprovençal ʦarapegne “ brina, brinaa”, it. carapigna “ sorbetto” e carapignare “ far congelare il sorbetto” e i calabresi carapigna “ bevanda ghiacciata” e carapegna “ sorbetto cattivo”, premettendo che l’origine di queste voci è completamente oscura, ricostruisce una base comune * karappinia/g.. “ che parrebbe un derivato dall’iberico carappo” incrostazione calcarea” corrispondente al egeo carabo”.

Sempre G. Alessio (1935), in un ampio lavoro dedicato alla base indoeuropea kar(r)a/ gar(r)a “ pietra” tratta dell’elemento derivato -AL, -ALIA avente funzione di collettivo nel dominio ibero-romanzo que a una foncion de collectiu dins lo domeni ibero-romanç.

In base ad alcune forme attestate in catalano quali caramell “ ghiacciolo” e caramull “ quantità di sostanza solida che fuoriesce dai bordi di un recipiente” si potrebbe postulare una base kar(r)ama col valore di cosa solida, a grumi, ghiacciata: avremo dunque kar(r)ama + ALIA > kar(r)amalia col valore di neve.

La forma charamalhar in ultima analisi doveva occupare un’area assai più vasta di ciò che ritroviamo oggi tenendo conto delle due aree che conservano queste forme, una sul versante italiano delle Alpi e l’altra tra Drôme e Isere.

Franco Bronzat

Bibliografia

Nòrmas Ortogràficas, Chausis Morfològicas e Vocabulari de l’Occitan Alpin Oriental

A.I.S Atlas Italo- Suisse

A.L.F. Atlas Linguistique de la France

A.L.I. Atlante Linguistico Italiano

A.L.E.P.O Atlante Linguistico Etnografico del Piemonte Occidentale

A.L.E.P Atlas Linguistique et Ethnographique de la Provence, par J.C. Bouvier et C.Martel, 1986

ALJA Atlas Linguistique et Ethnographique du Jura et des Alpes du Nord par G.Tuaillon

G.C. Glossarium Circumpadanum

LEI Lessico Etimologico Italiano

FEW Französisches Etymologisches Wörterbuch von Walther v. Wartburg

REP Repertorio Etimologico Piemontese, 2015

L. Artusio, P. Audisio, G. Giraudo, E.Macario, Disiounari Ousitan Roubilant-Roucavioun, 2005

G. Alessio, La base preindoeuropea * KAR(R)A/ GAR(R)A “ pietra”, in Studi Etruschi”, IX, 1935

G. Alessio, Problemi di Etimologia Romanza, R.Li.R., XVII, 1950

L. Alibert, Dictionnaire Occitan-Français, 1977

C. Baccon Bouvet, A l’umbra du cluchī Salbertrand, 1987

K.Boger, E.F. Vogt, Die Sprache der Waldenserkolonien in Serres und Neuhengstett, 1930

G.Bernard, Lou Saber, 1996

F.Bronzat, Sopravvivenze linguistiche preindoeuropee nei dialetti Occitano-alpini, Atti Congresso “I Liguri dall’Arno all’Ebro”, 1985

P.A. Bruna Rosso, Piccolo Dizionario del Dialetto Occitano di Elva, 1980

B. Conte, Piccolo Dizionario della Lingua Occitana di Celle Macra (Selles) Valle Maira, 2002

J. Ghigo, Le patois d’Entraque, Village-Frontiere, Eude de la Phonétique et du vocabulaire, 1950

C. Grassi, Correnti e Contrasti di lingua e cultura nelle Valli cisalpine di parlata provenzale e franco-provenzale, 1958

R. Jourdan/ Adorino Giordano, Lou Vërnantin, 2010

P. Massajoli, R. Moriani, Dizionario della Cultura Brigasca, 1992

I. Menusan, Elementi conservativi e innovativi nelle parlate di Podio di Pinasca, Gran Dubbione, Talucco di Pinerolo. U.To, A.A. 1973/74

F. Mistral, Lou Tresor dóu Felibrige, ed. du 1979

Morres de Vermenanha e Ges, Glossari Limonés, 2011

Pey di Lizan (Pietro Dao), Occitano Alpino, 1986

T.G.Pons, A. Genre, Dizionario del Dialetto Occitano della Val Germanasca, 1997

C.Rabo/ Cima di Crosa, Ricerca di un metodo pratico per comprendere e scrivere facilmente il patuà sampeyrese, 1982

H. Schook, Le Trésor du Diois, Glossaire de l’occitan Diois et de la culture Dioise, 2002

G. Tuaillon, Elaboration d’un atlas linguistique: du questionnaire bien rempli à la carte, Atlante linguistico ed etnografico del Piemonte occidentale, Materiali e saggi 1984, Regione Piemonte 1985

L. Silvestro, Le parlate provenzaleggianti della valle Gesso (Cuneo), U.To., A.A. 1971/72

1L’ ALI lo segnala a Gilba; è presente a Sampeyre, Casteldelfino e Bellino. Non è presente nel vallone di Chianale che a il tipo ʧejre new ( Grassi 1958); lo stesso autore segnala ʧaramajar a Castelmagno, Pradleves, Elva, Villaro d’Acceglio, Stròppo, Paglieres, Cellle Macra.

occitan

charamalhar [ ʧaramajar Blins, Chastel Dalfin, val Maira, val Grana; ʧaramaʤar San Michèl de Prats -val Maira-]; occitan alpenc: chèiȓ néä -Salbertand (Baccon 1987), ʧaere neó -Vialaret Roure, ʦajrë new – Prajalat, vënî néou – val San Martin ( Genre-Pons 1997), vrī new -L’Envers de Pinascha (Griset 1966), vní neou Angrogna (Sappè 20) duno new – Ostana, toùmba nèou – Ubaia (Arnaud-Morin 1920 /1973), tomba de neu -Ardecha ( Dufaud, 1986)

Las formas plus difuzaas dins las valadas, per çò que en italian es “ nevicare” e en francés “neiger” sion pariculieras, en estend que la se tracta de locucions verbalas adont avem un verbe transitiu de moviment comà chaere, venir, dunar, tombar jonth a neu ( new)/ nea (neo, neó, néë, néä ).

L’occitan conois tamben de formas comà neva [nevá],nevia, neua (Mistral) o nevar (Alibert) que retrobem tamben dins las valadas: nouár -Limon( Glossari 2011), nëvâ -Vernant (Jordan 2010),nevar -val Ges ( Silvestro, Ghigo), nëvàa – brigasc ( Massajoli-Moriani 1991). Las bassas valadas dausaüra sion istaas conquistaas per la forma pan-piemontesa fjuké > fjuká mesme en de luòcs de lenga occitana comà Meel e Fraisse en val Varaita, o Ritana en val d’Estura. Aicèsta forma es dintraa dins las valadas dins de temps bien velhs en estend presenta dins las colonias valdesas dal Würtemberg (Boger e Volt 1930) adont era en usatge la forma la floko encara anobraa al jorn d’encuèi dins los parlars occitans dal Gran Diblon, Puèi de Pinascha e Taluc (Menusan 1973/74) en bassa val Cluson, luòcs d’adont veniá una bona partiá dals refujats dal vialatge alemand de Serre.

ʧaramajar, relevaa per los Atlas linguistics1, de C. Grassi e dil cors de mas enquestas en val Grana, val Maira e Varaita, m’era istaa signalaa per qualqui enformators comà un’estravagança presenta dins las valadas.

Per cest verbe impersonal, que li poem jonher d’autres verbes colegats – charamuzear ( Lou Saber 1977 ) e ʧaramajulear Toretas de Chastel Dalfin – abó la valor de chaere neá feblement, de la forma presenta a San Michèl de Prats ʧaramaʤar, la se pensa que la forma originaria duviá èsser charamalhar.

G. Tuaillon (1985), en tractent la formas verbalas que vòlon dire “ chaere neu “ en bas als materials de l’ALEPO, definis la forma culhiá a Belins - ʧaramajar - comà “ néologisme vraiment original”. Aicí siem ben luènh de un neologisme bòrd que siè lo Prof. Tuaillon siè los redactors de l’ALEPO, se sion pas donats la pena de controlar las donaas de l’ALI e dal trabalh dal Prof. Corrado Grassi que aurian pogut far comprener que la se tractava pas de un neologisme mas de una paraula conoissuá dins tres valadas. Lo meseime Tuaillon que a dirijat l’ALJA, que a relevat al ponth 82 ( Prabòsc), luòc entre l’Isera e la Droma, la forma ʧarmiʎo presenta tamben en basa a l’Atlas Linguistique et Ethnographique de Provence, a la charta 60 “ il neigeote” signala en bien de luòcs de la Droma e precisament als ponths 11 ( La Chapèla en Vercòrs) śarmayo; 16 (Vassieu) ʦarmaʎo; 25 (Romaier) ʦarmajo; 33 (Glandage) ʦaramiʎa; 32 (Salhants) ʦarmeʎo; 41 (S. Nazari) ʦarmiʎo. Mesquè Le Trésor du Diois de H. Schook repòrta las formas charmèiar e charmilhar, votz pas conoissuás per los pincipals vocabolaris de la zòna entre Droma e Isera.

La familha lexicala de charamalhar, que ilh es jamai istaa estudiaa de qualque glotològue, poriá èsser una paraula de l’antic sub-stratus prelatin mediterranenc en analogia abó çò al es istat examinat de G. Alessio ( 1950) que en analizent la votz espanhòla garapiña “ stato di liquido che si congela formando grumi” e las formas port. carapinhada “ sorbetto”, francprovençal ʦarapegne “ brina, brinaa”, it. carapigna “ sorbetto” e carapignare “ far congelare il sorbetto” e los calabrés carapigna “ bevanda ghiacciata” e carapegna “ sorbetto cattivo”, meseime se l’origina de cèstas votz es completament desconoissuá, pensa a una basa comuna * karappinia/g.. “ que pareis ben venir de l’iberic carappo” incrostazione calcarea” semblant a l’egeu carabo”.

Totjorn G. Alessio (1935), ent un gròs trabalh dediat a la basa preindoeuropencha kar(r)a/ gar(r)a “ peira” tracta de l’element -AL, -ALIA que a una foncion de collectiu dins lo domeni ibero-romanç.

En basa a de formas conoissuás en catalan comà caramell “ ghiacciolo” e caramull “ quantità di sostanza solida che fuoriesce dai bordi di un recipiente” la se poriá sonjar a una basa kar(r)ama abó la valor de chausa solida, a grus, glaçaa: ‘os aurem donca kar(r)ama + ALIA > kar(r)amalia abó la valor de neu/ neá.

La forma charamalhar en darriera analisi, duviá aguer un airal ben plus larg de çò retrobem al jorn d’encuèi en tenent conth dals dos airals que gardon aicèstas formas, un dal caire italian de las Alpas e l‘autre entre Droma e Isera.

1L’ ALI zo signala a Gilba; es present a San Peire, Chastel Dalfin e Belins. Es pas present dins lo valon de La Chanal que a lo tipe ʧejre new ( Grassi 1958); lo meseime autor signala ʧaramajar a Chastelmanh, Pradlievi, Elva, Vilar d’Acelh, Estròp, Palhieras, Celas.


Condividi