GLOSSÉRO DI TERMO ANOVRÀ DIN LA PEBLICCA AMMINISTRASHON ITALIAN-NA
O soueunn de Matteo Ghiotto
abilitashon
-
At qu’ou l’otorizhe ina pressenò a fare in'attività, (pre esimplo: la guida d’otoveiculo, lo mohradzo de la matematicca).
-
Lo documeunn qu’ou deut la capassità de fare ina serténa attività.
abitabilità
Otorisashon arlishò do santicó o proprietéro d’ina moueizhon. Lo santicó ou deut que la moueizhon lhe pout iéhre abitaia an teunn qu’ou l’esisto toteu le condishon idzenique e de securità mandaie de la lei.
abrogashon
Eliminashon d’in at (pre esimplo: ina lei que lh’elimine ina lei pressedeinta, on in at amministrativo quou n’an elimine in otro).
abù
Ashon d’in sitadin contréra a la lei (pre esimplo, ét in abù edilisho la costrushon o la modeficashon di tret enterno on esterno d’ina moueizhon an contrast avó le lei dessù l’edilisha).
abù d'ufisho
Ashon accompliò d’in depandeunn d’ina peblicca amministrashon qu’ou profite de sa poseshon pre domadzér d’otre presseneu on pre enretsisse. L'abù d'ufisho ét in crimo punì do codo penalo.
accord de programmo
At avó loquin carque eunn peblicco (pre esimplo: Rezhon, Provinse, comeune) ou s’accordo pre
realizhér d’ovre peblique (pre esimplo: aquedut, parcadzo) on pre fournir de sarvisho i sitadin (pre esimplo: traspòrt).
accreditar
Versar in monteunn de sout dessù lo contio banquéro on postalo de carcun.
acontio
Paiemeunn d’ina pert do pri an avansa respet o saldo.
acsé
Drouet d’intrar an in caro determinà on d’avér determinaie enformashon (pre esimplo, l'acsé i documeunn amministrativo).
acsé i at
Drouet di sitadin (e asseu di ehrandzér) de cunuhre lo contenù di documeunn amministrativo qu’ou li engardo.
adempimeunn
Attività obligatouére.
adempir
Fare in'attività obligatouére. Si lo sitadin on la peblicca amministrashon ou dévo fare carcareunn e ou zo font pa, dontrameunn ou zo font rinque an pert on de manére malféta, ou vont encontra a carque consequeinse dzuredique (pre esimplo: paiemeunn d’ina contravanshon, paiemeunn d’in dann).
adereinse
La vesenanse entre doueu batimeunn qu’ou se boueizho.
adishonala
Talhe on empó straordenéro paiò an plu a unò dzò prevue.
ad quem
Espreshon latin-na qu’i vout dire "tein qu’o quin" o "tein qu’a la quinta".
adzebilità
At avó loquin lo santicó ou serteféie qu’in batimeunn ou l’at li requisito de securità prevù de la lei.
adzeunn
1.Qui ou compeit in’ashon.
2. Polishòt.
adzevolashon
Fassilitashon, tratameunn de favour.
adzedicashon
At amministrativo qu’ou declhare lo ganhour d’ina gara pre la costrushon de in’ovra peblicca on pre ina peblicca forniteura.
adzo
Lo compeins qu’ou l’arsévo hi qu’ou ensarjò d’arsecutar li tribù.
affinità
Lo lieunn qu’ou s’ahableit, avó lo mariadzo, entre ina pressenò e li pareunn do marià.
affishon
Attività de qui, apré d’avér avoù l'otorisashon de la comeune, ou béte li afizho an de caro peblicco.
albo di fornitour
Lista de les empreise qu’ou veindo de bieunn on de sarvisho a le peblique amministrashon.
albo pretouéro
Vedrin-na que lhe se trove din li ufisho de la comeune on de la Provinse din laquinta ou sont esposà li at amministrativo qu’ou dévo iéhre cunussù di sitadin (pre esimplo: le deliberashon do conselh comunalo on le peblecashon de mariadzo).
albo profeshonalo
Lista ufishala laquinta lh’eut obligatouére pre iéhre ehresù afin d’adzir de determinaie profeshon soubetaie o controlo de l’Estat, din l'intré di sitadin (pre esimplo: l'albo di médi, di artsetet, di avvocat).
alìcota
Pressentadzo, ahablì de la lei, qu’ou sarveit pre carcular l'empó a paiér.
alienashon
Veinta.
allegà
Documeunn qu’ou l’acompanhe ina praticca on ina letrò.
ameinda
Teunn de sout qu’i se deit paiér a ina peblicca amministrashon an cas di contravanshon.
amnistìe
Lei avó laquinta l’Estat, an cas esseshonalo, ou l’arnonse a aplicar le pein-ne prevùe pre de crimo dzò fet.
anàgrafe
-
Ensein de registro qu’ou conténo les enformashon relative a le presseneu qu’ou l’iho an ina comeune (pre esimplo: enté qu’ou sont neissù, enté qu’ou l’iho).
-
L'ufisho comunalo din loquin ou se trovo li registro.
annulabilità
Situashon temporéra din laquinta ou se trove in at pa valablo que, totun, ou prodouit si efet tein qu’a queunn hè qu’ou n’intré ou n’an mande pa l'annulameunn.
annulameunn
At amministrativo on dzudishéro qu’ou l’elimine in at pressedeunn pa conformo a la lei.
antimafia
1.L'ensein de le lei e de les attivitaie anovraie pre combatre la mafia.
2.Non de la comishon parlamentéra que lhe s’occupe d’ehediar la mafia pre combatrelò.
antitrust
(o otorità gareinta): amministrashon que lh’at lo devouéro de controlar que la concorreinse entre les empreise lhe se derolisse de manére bieunn féta.
anshanità
(o anshanità de travalh): la perioda de tein din laquinta ina pressenò lh’at travalhò an teunn que lavorér depandeunn.
apalt
Contrat avó loquin la peblicca amministrashon (o in privà) ou confieut a ina pressenò on a in'empreisa la costrushon on la gestion de in'ovra on d’in sarvisho. Tsaque contrat d’apalt avó la peblicca amministrashon ou l’eut reglhà d’ina spesseficca prossedeura que lh’ahableit comme hernir la pressenò on l'empreisa. Lo contrat ou réglhe le relashon entre le pert, li potér di controlo de la peblicca amministrashon e lo pri.
apel
At avó loquin i se mande a in dzeudzo de grado plu hot d’esamenar (pre sangéla) la santeinse d’in otro dzeudzo.
ampondre
Betar, dzouintar. Do soli i se deut a propó d’ina firma a betar a la fin d’in documeunn on d’ina declharashon.
aquiesseinse
Assettashon di efet d’in at de la peblicca amministrashon. Ou l’empatse de contestar, an in momeunn sussessivo, li efet de he at, pre esimplo avó in recours o dzeudzo amministrativo.
a quo
Espreshon latin-na qu’i vout dire "dipé quin" e carcòl, emproprameunn, "dipé de laquinta".
arbitrà
Prossedeura que lhe sarveit pre resoudre in tsacòt seinsa alar do dzeudzo, ma an confieunn a unò on plu presseneu ("arbitro") lo potér de dessidalo.
artsivo
-
Caro din loquin ou véno amassà e conservà serténo documeunn (pre esimplo, li documeunn de l’Estat ).
-
Ensein de documeunn conservà.
ére fabricabla
Piéhe dessù laquinta i se pout batir.
ére metropolitan-na
Territouéro d’ina greunta velò e de comeune protse, qu’ou veunt considerà comme in caro soleut pre but amministrativo (pre esimplo, pre organizhér li traspòrt).
ére protejò
Caro di greunt intré naturalisticco, istoricco o artisticco que l’Estat ou protédze (pre esimplo, an beteunn ina lemitashon) o but d’empatsér qu’ou venisse abimà on dehrouì.
arenil
Pladze.
aret
Pein-na que lh’engarde lo iéhre sarà an preson.
ariondir
Sostituir in neumbro dessimalo avó in neumbro entiér o but de reindre plu fassilho in carculo (pre esimplo, 15,50 i se pout ariondir a 16, on a 15).
ASL
Asienda sanitéra locala (tein qu’o 1995 lh’ére mandaia USL). L'ensein de le struteure sanitére, d’in serténo territouéro (efetelh, ambulatouéro, laboratouéro, ufisho), qu’ou forneisso de sarvisho i sitadin.
aspettativa
Condishon do lavorér depandeunn que pre ina serténa perioda de tein lhe lishisse lo travalh. I se pout preindre in'aspettativa pre difareinte reison: pre esimplo pre maladì, on pre mandà parlamentéro (din lo cas din loquin lo lavorér ou venisse elùo an Parlameunn), on pre ardzunhér son omó/sa feméla qu’ou sisse a l’ehrandzér. Pandeunn l'aspettativa, lo lavorér ou manteunt sa plahe de travalh.
assenh
Documeunn qu’ou represeinte in monteunn de sout de sout.
assenh alimantéro
Monteunn de sout que do soli ou correspont a heunn nessesséro pre vivre. Ou lo paio li familhér d’ina pressenò que lhe pout pa mantenesse soletò (pre esimplo, le dzenn ou dévo assurér i moueinà minoreunn lo nessesséro pre vivre).
assenh de tsomadzo
Monteunn de sout que l’Estat ou paie a hè qu’ou l’at pa de travalh.
asseins
Approvashon.
assertameunn
Attività féta di depandeunn peblicco, on d’otri sedzeut ensarjò de les amministrashon, pre controlar s’ina lei lh’eut respetaia on si ou l’esisto li requisito mandà de la lei pre avér carcareunn (pre esimplo, l'assertameunn de l'envalidità pre avér ina penshon).
asseshon
Unò de le manére que la lei lhe prevoueit pre venir proprietéro. Ou se vereféie canque lo proprietéro d’ina piéhe ou veunt proprietéro de tòt heunn qu’i at dessù la piéhe (pre esimplo: ina moueizhon, le plante, an pouì).
assessour
Meimbro de la dzouinta. Li assessour comunalo ou sont nominà do santicó, héli provinsialo do presideunn de la Provinse, e héli rezhonalo do presideunn de la Rezhon. Lo santicó, lo presideunn de la Provinse e hel de la Rezhon ou l’ont asseu lo potér de gavalhe l'ensardzo.
assisteinse
Édo, socours a hè qu’ou n’at bosein.
assossiashon temporéra d’empreise
Union de plu empreise qu’ou volo partissipar a ina gara d’apalt, canque la gara lhe prevoueit de requisito que les empreise soleteu ou l’ont pa.
asta peblicca
Unò de le manére avó lequinte la peblicca amministrashon lhe herneit l'empreisa privaia avó laquinta fare in contrat d’apalt pre la costrushon on la gestion de in'ovra on d’in sarvisho peblicco.
attestà
Documeunn avó loquin la peblicca amministrashon ou reunt ufishalo in fet (pre esimplo, in attestà de frequeinse d’in cours universitéro ou declhare ufishalameunn que l’ehudieunn ou l’at frecantà le leshon de hè cours).
at
Attività on documeunn.
at amministrativo
Documeunn de la peblicca amministrashon doquin ou depeindo serténo efet dzuredicco.
at di consertashon
Documeunn approvà avó la collaborashon de plu amministrashon (pre esimplo de doueu ministro, o do presideunn do conselh e plu ministro).
at illessito
Ashon contréra a la lei. Si lh’eut contréra a la lei penala ét in crimo.
at notouéro
(on at de notorietà): declharashon qu’ina pressenò, desòt sa méma responsabilità lhe fet deveunn d’in peblicco ufishalo. La lei lhe prevoueit qu’ina declharashon fòoussa lhe sisse puniò avó la pein-na de la recluzhon tein qu’in eunn e avó ina contravanshon.
at prossessualo
Documeunn relativo a in prossé.
at peblicco
Documeunn d’ina peblicca amministrashon on d’otro sedzeut (pre esimplo, in notéro on in otro peblicco ufishalo) otorizhò a fare-zo. Heunn qu’ét ehresù din in at peblicco ou se deit artenir vér tein qu’a queunn ina santeinse d’in dzeudzo ou lo declharisse pa fòous.
otenticar
Fare declharar a in notéro on a in otro peblicco ufishalo que la copìe d’in documeunn lhe correspont a l'oridzenalo, on qu’ina firma lh’eut d’ina determinaia pressenò.
otosertificashon
Declharashon do sitadin que lhe sostitueit carque sertificashon (pre esimplo: la sertificashon de neissanse, de resideinse, lo titro d’eheudio).
otoliquidashon
Carculo, fet di mémo sitadin, de heunn qu’ou dévo versar a l’Estat o momeunn de paiér li empó.
otonomìe locale
Termo qu’ou l’endique an seis dzenericco le Rezhon, le Provinse, le comeune e le comenetaie montan-ne. Les otonomì locale ou l’ont lo potér d’accomplir de manére otonoma le herneuve relative a la gestion de son territouéro.
otorisashon
At avó loquin la peblicca amministrashon ou conseunt a ina pressenò de fare ina serténa attività selon le réglhe ahablìe de la lei.
ototutela
Prensipio dzuredicco qu’ou l’assinhe a les amministrashon peblique ina poseshon de spesseficco prevelédzo. De fet, les amministrashon ou polo annular, modefeiér on revocar si mémo at unilateralmeunn, seinsa mandar lo conseins di sitadin enterishò.
aveunn cosa
Pressenò a laquinta ou l’et deplahiò in drouet de in'otra pressenò que lhe se mande doneunn cosa (pre esimplo, din la veinta d’ina moueizhon hè qu’ou la veunt ét lo doneunn cosa, hè qu’ou l’atséte l’aveunn cosa).
avocar
Assumar le fonshon d’in ufisho subordenà.
aviameunn o travalh
Assunshon.
avocateura
Ufisho composà d’avocat qu’ou s’occupo de la defeinse d’intré de l’Estat (Avocateura de l’Estat) on d’in eunn (pre esimplo, Avocateura comunala).
asienda munissipalizhò
Spesseficco tipo d’asienda, controlaia e dereita de la comeune, qu’ou l’anovre pre donar i sitadin li sarvisho diquin ou l’ont bosein (pre esimplo: traspòrt, amassadzo de le romahoure ).
balneashon
Fare lo banh din les éve de la mar, d’in lo on d’in fleuvo. Do soli i se parle de defeinse de balneashon pre dire qu’ét defandù de fre lo banh.
band
Communicashon de la peblicca amministrashon pre fare cunuhre a touit li sitadin qu’i se deroleret ina gara on in concours (band de gara on band de concours). Normalameunn héta communicashon lh’eut pebleiò dessù li dzornal e dessù la gaséta ufishala e lhe conteunt toteu les enformashon utile pre partissipar.
barére artsetetonicca
Baquississe costrushon (pre esimplo: in’ishéla, in martsapiò) que lh’empatse on que lhe reunt defessilho lo passadzo de le presseneu envalide.
base emponibla
Lo monteunn de toteu les intraie qu’ou sarveit pre carcular véro d’empó i fot paiér.
base penshonabla
Eunn de travalh e intraie pre lequinte i se carcule la penshon.
beltaie naturale
Caro de greunn intré naturalisticco o artisticco que l’Estat ou protédze (pre esimplo, an beteunn in lieunn) o but d’empatsér qu’ou venisso abimà on dehrouì.
bieunn
Tsosa, odzeut.
bieunn moblo
Tsosa que lhe se pout trasportar.
bieunn immoblo
Tsosa que lhe se pout pa trasferir fesicameunn, pre mo que iliaia stablameunn o terein (pre esimplo, ina moueizhon).
bieunn peblicco
Tsose de proprietà de l’Estat on d’in otro eunn peblicco. Entre héte, ina vreiò d’emportanse ou l’ont li bieunn demanialo qu’ou polo appartenir cinque a l’Estat on a in otro eunn peblicco (pre esimplo: le pladze, les éve, li tsemin, li batimeunn militéro).
benefishéro
Pressenò a favour de laquinta e se fet on i se done carcareunn .
bilan
Documeunn din loquin ou sont illustrà touit li dato relativo o patremouéno d’ina peblicca amministrashon. An dzeneralo, li eunn peblicco ou l’ont in bilan di previzhon, din loquin ou sont endecaie touoit li fré e les intraie qu’i se creit ou deveront iéhre fet, e in contio consuntivo, din loquin ou sont illustraie touit li fré e les intraie féte realameunn din lo cours de l'eunn.
boletin de contio coreunn
(boletin de c/c): modulo qu’ou sarveit pre fare in paiemeunn an tse li ufisho postalo.
boletin ufishalo
Peblecashon periodicca din laquinta ou sont arportaie le lei, li band, li at amministrativo plu emporteunn pre fare-li cunuhre a touit (pre esimplo, li boletin ufishalo de le Rezhon, di Ministéro).
boul
1.Timbro qu’ou sarveit a reindre ufishalo in documeunn.
2. Marca que lhe demohre lo paiemeunn de in empó (pre esimplo, lo boul de le pateinte).
BOC
Bon ordenéro de la comeune. Ou sont de titro de crédi de la comeune.
BOT
Bon ordenéro do treson. Ou sont de titro de crédi de l’Estat.
breveut
Documeunn doquin i reseulte qu’ina pressenò lh’at lo drouet esclusivo de desfrutar economicameunn in'envanshon.
bon-na fiò
Lealtà de comportameunn.
bon-na sortouò
Monteunn de sout qu’ou veunt donà i lavorér depandeunn din lo momeunn din loquin ou vont an penshon.
burocrato
Depandeunn de la peblicca amministrashon.
burocratei
Langadzo de la peblicca amministrashon.
burocrassì
Ensein de le presseneu, di ufisho e di prossedimeunn de la peblicca amministrashon.
calamitaie naturale
Avvenimeunn naturalo tal que teratremòl, reveneu, gahantselh qu’ou coso destrushon e dann.
calmiér
Documeunn avó loquin la peblicca amministrashon lh’ahableit lo pri plu hot de veinta de carque bieunn de lardzo conseum (pre esimplo: pan, lahel) pre evitar qu’ou sisse tròt hot.
cambiala
Documeunn doquin i reseulte qu’ina pressenò lhe deit donar de sout a in'otra pressenò.
tsambra de comersho, endeustria, artedzanà e agricolteura
Ufisho qu’ou represeinte le categorì do comersho, de l'endeustria, de l'artedzanà e de l'agricolteura.
canono
Monteunn de sout qu’i si deit paiér periodicameunn pre l'usadzo d’in bieunn (pre esimplo, lo canone de fit) on d’in sarvisho (pre esimplo, lo canono de la televizhon).
capara
Monteunn de sout que, an carque cas, ina pressenò lhe done a in'otra o momeunn de la concluzhon d’in contrat (pre esimplo, la capara pre l'atset d’ina moueizhon).
capitolà
Documeunn din loquin ou sont dehresù li oblidzo (de nateura dzuredicca e tecnicca) de hè qu’ou deit realizhér in apalt peblicco.
capvers
Tsaque "a cap" din loquin ou l’eut partajò in articlho de lei.
papél de boul
Foueulh de papél, dessù loquin i at emprimà in timbro de l’Estat. I s’anovre pre paiér in empó; an carque cas son usadzo ou l’eut obligatouéro.
papél de serculashon
Documeunn arlishò de l'Ufisho de la motorisashon sevila din loquin ou sont dehresù li tret de le vouiteure, de le moto e di otro veiculo, e lo non do son proprietéro.
cartéla esattoriala
At avó loquin la peblicca amministrashon ou l’ordine o sitadin de paiér ina talhe o in empó.
moueizhon comeune
Siédzo di ufisho de la comeune.
quésse depó e prého
Eunn peblicco qu’ou préhe de sout i eunn localo, avó intré vantadzoù.
quésse entegrashon ganh
Fondo de sout dzerà de l'INPS. Ou sarveit pre avarantir in solério i lavorér que pre ina serténa perioda de tein ou travalho pa (pre esimplo, pre mo que l'attività de l'empreisa de laquinta ou depeindo lh’eut ihaia suspandouò).
catast
Registro de touit li bieunn immoblo qu’ou se trovo din la comeune on din la Provinse, doquin ou reseulto lo non di proprietéro e sa valour.
categorì protedzìe
Presseneu (pre esimplo envalido, orfelin) que l’Estat ou l’eide an reserveunn lhour de plahe de travalh din lo setour peblicco e privà.
cosa de sarvisho
Prossedimeunn qu’ou sarveit o lavorér qu’ou veunt malado pandeunn e a cosa de son travalh, pre avér lo paiemeunn d’in édo e de la penshon .
coshon
Monteunn de sout qu’ina pressenò lhe depose comme avarantiò de la serietà d’in engadzo prein.
sertificà
Documeunn avó loquin la peblicca amministrashon ou declhare de determinà fet relativo a ina pressenò (pre esimplo, que lh’eut neissouò, que lh’eut an viò, que lh’ihe an in serténo caro, que lh’eut mariaia, que lh’at de moueinà, que lh’eut dessedouò).
sessashon d’ina relashon
Fin, termo, concluzhon d’ina relashon (pre esimplo, sessashon de la relashon d’embotso).
seshon volontéra
Situashon din laquinta lo proprietéro ou veunt in son bieunn a la peblicca amministrashon pre evitar l'espropriashon.
serculéra
(o asseu letrò serculéra): communicashon ehresouò féta d’in ufisho a in otro ufisho pre donar istrushon on clhareficashon.
sercoscreshon
Pert d’in territouéro.
sercoscreshon comunala
Tsacun di caro din liquin lh’eut partajò ina comeune avó bieunn d’abiteunn.
sercoscreshon elettorala
Tsacun di caro din liquin ou l’eut partajò lo territouéro de l’Estat pre les eleshon poletique.
sitadinanse
Apparteneinse d’ina pressenò a in Estat (pre esimplo: sitadinanse italian-na, fransésa).
clausula
Pert d’in contrat.
CNR
Conselh Nashonalo de le Ressertse. L'eunn qu’ou fet e ou coordine les attivitaie de ressertse sante ficca an Italìe.
coat
(on coattivo): emposà avó la forse on avó in provvedimeunn de in'otorità peblicca.
codo di otoregolamentashon do gréva
Réglhe de comportameunn que li lavorér ou s’engadzo a souivre pre limitar li maléso qu’ou derivo i sitadin de le gréve.
codo di comportameunn di depandeunn peblicco
Ensein de le réglhe de comportameunn que touit li depandeunn peblicco ou l’ont a respetar.
codo fiscalo
Combinashon de 16 neumbro e letreu que lhe veunt attribuaia a tsaque pressenò e que l’identeféie, i fin fiscalo, de manére inequivocabla.
colòout
Vereficashon féta de la peblicca amministrashon pre controlar que li travalh fet on li prodouit atsetà ou sont adacà a sodesfare ses esedzeinse.
colédzo
Amministrashon caraterizhò de la preseinse de plu presseneu qu’ou dévo dessidar ensein (pre esimplo: lo Govert, lo conselh comunalo, la comishon edilisha comunala).
colocameunn
Occupashon, assunshon.
colocameunn a arpó
At de la peblicca amministrashon avó loquin lo depandeunn ou l’eut betà an penshon.
cultivatour deret
Hè qu’ou cultive ina piéhe avó son travalh e hel de sa familhe.
comant
Situashon din laquinta ou se trove lo depandeunn d’ina amministrashon canque ou veunt mandà a travalhér an tse in'otra amministrashon.
combinà
La réglhe que lhe reseulte de l’ensein de plu articlho de lei.
comità
Groupe de presseneu qu’ou se organizho pre ardzunhér in serténo but (pre esimplo: pre arbahar de firme on de sout).
comità enterministerialo
Groupe de plu ministro reunì pre coordenar l'attività de si ministero.
coma
Tsacunò de le pert din lequinte ou l’eut partajò in articlho de lei; do soli ou l’eut nembrà.
comminar
Prevér, menahér ina pein-na din lo cas de la violashon d’ina lei (pre esimplo, pre li crimo plu gravo la lei lhe commine la preson a viò).
commisséro ad acta
Pressenò nominaia d’ina peblicca amministrashon, on d’in dzeudzo, pre fare li devouéro que in'otra amministrashon lh’at pa fet.
commisséro liquidatour
Pressenò nominaia de la peblicca amministrashon, on d’in dzeudzo, pre liquidar, veindre li bieunn, paiér li creditour e arsoudre la crise de les entrepreise qu’ou font attività d’intré peblicco (pre esimplo: banque, assuranse, cooperative).
commisséro straordenéro
Pressenò nominaia do Presideunn de la Repeblicca pre arsoudre de situashon d’esseshon (pre esimplo: pre coordenar li enterveunn peblicco an cas de gravo dandzér naturalo, comme ina revenò, on sossialo, comme la mafia).
competanse
Capassità d’ina peblicca amministrashon de fare e determinar d’at.
comenetà montan-na
Amministrashon que lhe regoupe le comeune d’ina méma ére de montinheu pre favorir son developameunn economicco, defeindre l'ambieunn e donar empulshon o tourismo.
consert
Accord entre deuve on plu amministrashon pre fare in at (pre esimplo: din lo cas din loquin in'otorisashon lhe veunt arlishò do ministro pre l'endustrìe de consert avó lo ministro pre le finanse).
conseshon
At avó loquin ina peblicca amministrashon (que lhe se mande consedeinta) lhe balhe a in privà (qu’ou se mande conseshonéro) lo potér d’adzir de fonshon d’intré peblicco (pre esimplo, la conseshon pre la rescoshon di empó), dontrameunn lh’attribue de drouet que deveunn ou l’avet pa (pre esimplo, la conseshon de la sitadinanse).
conseshon de bieunn demanialo
At avó loquin la peblicca amministrashon ou balhe a in privà lo potér d’anovrar in bieunn do demanio (pre esimplo, l'usadzo d’ina pladze).
conseshon edilisha
At avó loquin lo santicó ou l’otorizhe ina pressenò, darére paiemeunn d’in contrebù, a batir, trasformar on demolir in batimeunn.
concours peblicco
Sistémo prensipalo avó loquin la peblicca amministrashon lh’aherneit le presseneu a embotsér. Ou consesteit din lo derolemeunn d’in esame (ehresù e oralo).
condono edilisho
Lei straordenéra que lhe balhe la possibilità, a hè qu’ou l’at batì in batimeunn an violeunn le lei edilishe, de betasse an réglhe an paieunn in monteunn de sout.
condon fiscalo
Lei straordenéra que lhe conseunt, a hè qu’ou l’at pa paiò li tribù on qu’ou l’at fet de fote din lo paiemeunn di mémo, de betasse an réglhe an paieunn in monteunn de sout.
condon previdenshalo
Lei straordenéra que lhe conseunt, a hè qu’ou l’at pa paiò li contrebù previdenshalo, de betasse an réglhe an paieunn in monteunn de sout.
confereinse di sarvisho
Reunion a laquinta ou partissipo li represanteunn de plu amministrashon pre discutre e arsoudre problémo d’intré comun.
confereinse Estat Rezhon
Amministrashon composaia de touit li presideunn de le Rezhon avó a cap lo presideunn do conselh di ministro. Lhe se reuneit periodicameunn pre esprimar son adreita dessù le lei e dessù d’otro prossedimeunn qu’ou l’engardo le Rezhon.
confisca
At avó loquin ou sont gavaie a ina pressenò le tsose qu’ou l’ont sarvì pre fare in crimo on le tsose qu’ou sont lo frouit d’in crimo.
conzhé
Perioda de tein pandeunn laquinta lo depandeunn ou travalhe pa (pre esimplo: pre ferie, pre mariasse).
congalh
Monteunn de sout qu’ou reseulte de la difareinse entre heunn qu’ét ihà paiò e heunn qu’i se devet effetivameunn paiér.
CONI
Comità Olempicco Nashonalo Italian. L'amministrashon que lhe s’occupe de les attivitaie sportive an Italìe.
conservatouéro
Ufisho qu’ou conserve touit li at relativo i bieunn immoblo.
conselh
Amministrashon composaia de plu presseneu que, normalmeunn, lh’adzeit de fonshon d’endrého e de controlo (pre esimplo: lo conselh comunalo, lo conselh de l’ehola).
Conselh di ministro
Amministrashon composaia de touit li ministri do Govert.
Conselh d’Estat
Orgo qu’ou l’at deuve fonshon: ou done adreite dzuredique o Govert e a la peblicca amministrashon, e ou dzeudze an grado d’appel le santeinse di TAR.
CONSOB
Comishon Nashonala pre le Sossietaie e la Boursa. L'amministrashon que lhe controla la Boursa e que lhe s’occupe pé dzò de sovegardar li intré de hi qu’ou font d’envestimeunn finanshéro.
consorsho
Ensein de presseneu on eunn qu’ou s’empondo pre ardzunhér in but comun. Unò de le manére anovraie de le comeune pre donar i sitadin li sarvisho diquin ou l’ont bosein (pre esimplo: traspòrt, amassadzo de le romahoure).
conseteude
Comportameunn costeunn tenù de touit, din la convinshon qu’ou sisse obligatouéro.
consuleinse tecnicca
Adreita donaia d’in spessialisto on d’in groupe de spessialisto.
contabilità peblicca
Norme e prossedimeunn qu’ou réglho les intraie e li fré peblicco, e qu’ou l’ahableisso li critéro pre la redashon di bilan peblicco.
contestashon d’adébi
At avó loquin la peblicca amministrashon lhe comeinse in prossedimeunn desseplinéro din li confron d’in depandeunn.
contra jus
Espreshon latin-na qu’i vout dire "contra le réglhe do drouet".
contra legem
Espreshon latin-na qu’i vout dire "contra la lei".
contrat collettivo de travalh
Accord avó loquin li represanteunn di donour de travalh e li represanteunn di travalhour ou l’ahableisso le réglhe dzenerale (pre esimplo lo moueindro solério e l'ouréro de travalh) qu’i fot respetar din li contrat hanglhér de travalh.
contravenshon
Crimo prevù de la lei. Puniò avó l'arét on avó lo paiemeunn de in’ameinda.
contrebueunn
Pressenò que lhe paie li tribù.
contrebù previdenshalo
Monteunn de sout que lo lavorér, on lo donour de travalh, ou deit paiér a l'Istitut nashonalo de la prevedeinse sossaila (INPS) on a in otro eunn, pre avér la penshon.
contrebù d’urbanisashon
Monteunn de sout que hè qu’ou fet in batimeunn ou deit paiér a la comeune pre contrebuar i fré pre batir li sarvisho nessesséro (pre esimplo: dzardin, tsemin, alenadzo peblicco).
convenshon
Accord o contrat entre la peblicca amministrashon e in privà, on entre plu amministrashon peblique.
conveveunn
Pressenò que lhe vit ensein a in'otra.
CORECO
Comità Rezhonalo de Controlo. L'ufisho rezhonalo qu’ou controle li at di eunn localo (Provinse, comeune, comenetaie montan-ne).
cosa dzedzaia
Santeinse definitiva, que lhe pout pa mé iéhre revue d’in otro dzeudzo.
Còrt di contio
Orgo qu’ou controle li fré di eunn peblicco, ou dzeudze li depandeunn peblicco qu’ou coso in dann economicco a l’Estat, ou dzeudze le cose an matére de penshon peblique.
crouisinho
Crouì qu’ina pressenò analfabéta lh’ehrit a la plahe de la firma.
CSM
Conselh superiour de la madzistrateura. Ou l’avareinte l'otonomìe e l'endepandeinse di dzeudzo.
curatour falimentéro
Pressenò nominaia do tribunalo pre amministrar lo patremouéno de in’entrepreisa faliò e pre paiér li creditour de l'entrepreisa.
curatour d’encapablo
(on simplameunn curatour): pressenò nominaia do dzeudzo pre souanhér li intré d’ina pressenò encapabla de far-zo soletò.
dann ambientalo
Dann que carque attività de l'omó ou coso a l’ambieunn naturalo (pre esimplo, li boué, li fleuvo, le béhe); an carque cas l’Estat e le comeune ou mando ina compensashon a hè qu’ou l’at cosà lo dann.
doneunn tsosa
Pressenò que lhe tranme in drouet a in’otra pressenò, que lhe se mande aveunn tsosa (pre esimplo, din la veinta d’ina moueizhon hè qu’ou la veunt ét lo doneunn tsosa, hè qu’ou l’atséte l’aveunn tsosa).
decadeinse
1.Perta d’in drouet devù o fet qu’ina pressenò ou l’at pa adzì pre ina serténa perioda de tein ahabliò de la lei.
2.(on termo de decadeinse): perioda de tein din laquinta i se pout adzir in drouet (pre esimplo, lo drouet de recoure o TAR pre mandar l'annulameunn d’in at de la peblicca amministrashon).
dessentrameunn
Forma d’organisashon de l’Estat que lhe prevoueit la destrebushon di devouéro entre li ministéro, le Rezhon, le Provinse e le comeune.
decorreinse
(on termo de decorreinse): dzòrt din loquin in at ou comeinse son efet.
decret
At ufishalo avó loquin lo cap de in’amministrashon ou comunique ina dessizhon (pre esimplo, lo ministro ou pout emanar in decret ministerialo, on lo retour de l'università ou pout emanar in decreto).
decret ledzeslativo
Lei do Govert dessù la base d’ina delegashon do Parlameunn.
decret lei
At do Govert an cas de nessessità e urdzeinse. Pre venir lei lo Parlameunn ou deit approvalo din 60 dzòrt.
de cuius
Espreshon latin-na que lhe veunt anovraia pre endecar la pressenò que lhe lésse in eretadzo.
delegashon
At avó loquin ina pressenò on in'amministrashon lh’otorizhe carcun otro a fare carcareunn a sa plahe.
delegashon de firma
At avó loquin ina pressenò lh’otorizhe carcun otro a firmar a sa plahe.
deledzeficashon
Sistémo que lo Parlameunn ou l’anovre pre attribuar a la peblicca amministrashon lo potér de reglhar ina matére.
deliberashon
dessizhon prein, do soli, de in’assembléa (conselh comunalo, conselh d'amministrashon).
delit
Crimo prevù de la lei, punì avó la reclushon on lo paiemeunn d’ina meulta.
demanio
Ensein di bieunn de proprietà peblicca (de l’Estat, de le Rezhon, de le Provinse e de le comeune) qu’ou polo iéhre anovrà de touit (pre esimplo: tsemin, pladze, pòrt).
denonse
At avó loquin hè qu’ou cunut in fet contréro a la lei ou zo refereit o dzeudzo on a la polissìa.
denonse di ganh
(on declharashon di ganh): declharashon que li sitadin ou dévo fare a l’Estat tsaque eunn pre dire heunn qu’ou gan-nho e heunn qu’ou l’ont (pre esimplo: ina moueizhon, ina barca). Héta declharashon lhe sarveit a carcular li empó a paiér.
depenalisashon
Lei avó laquinta carque comportameunn que tein qu’ a hè momeunn ou iéro considerà de crimo, ou véno trasformà an illessito amministrativo.
derogashon
Esseshon a ina réglhe.
destitushon
Provvedimeunn avó loquin li empleiò peblicco ou sont gavà d’ina sardze on desembochò.
detenshon
-
Posses d’ina tsosa que lh’apparteunt a in otro (pre esimplo, ina tsosa emprintaia qu’i fot reindre).
-
Pein-na que lhe prevoueit lo iéhre clhavà an preson.
detrashon
Monteunn de sout a gavar do totalo (pre esimplo, canque ou se paio li empó, carque fré endecà de la lei comme li fré sanitéro ou polo iéhre detratà).
declharashon de peblicca utilità
At avó loquin la peblicca amministrashon lhe declhare que in’ovra que lhe deit iéhre batiò (pre esimplo in efetelh, in tsemin) lh’eut utila i sitadin. Avó he at la peblicca amministrashon lh’approve lo prozhé de l'ovra, lh’endique enté que lhe saret batiò e lh’ahableit in termo din loquin i fot comansér l'espropriashon e entanar li travalh.
declharashon sostitutiva
Declharashon do sitadin que lhe sostitueit en sertificà (pre esimplo: lo sertificà de neissanse, de resedeinse, lo titro d’eheudio).
defensour sevicco
Pressenò que lh’arséve le sinhalashon di sitadin dessù lo mové fonshonameunn di ufisho peblicco, lhe fet de ressertse e lhe sinhale li cas de movésa amministrashon i cap de les amministrashon méme.
deferimeunn
Tranmo d’in termo a in dzòrt plu louein din lo tein.
defida
Avis avó loquin la peblicca amministrashon lh’ordina a carcun de fare on de pa fare carcareunn. Asseu i sitadin qu’ou l’ateindo ina dessizhon de la peblicca amministrashon ou polo, apré ina serténa perioda de tein, envitar l'amministrashon a fare heunn que lhe deit.
demishon
Renonse a in ensardzo, a in emploué (presentar, ressinhér le demishon).
demora
Caro din loquin ina pressenò lhe vit cinque pre ina perioda de tein limitaia (pre esimplo, la tsambra d’in oberdze an’occazhon d’in viadzo).
direttiva comunitéra
Norma emanaia de l'Union europeeintse. Do soli, pre prodouire efet lhe deit iéhre attuaia di Estat europeein.
deredzeunn
Empleiò peblicco qu’ou l’at la responsabilità plu hota d’in ufisho amministrativo.
desablo
Envalido.
descreshonalità
Possibilità de la peblicca amministrashon on d’in dzeudzo de hernir entre difareinte solushon.
desdéta
At avó loquin ina pressenò lhe comunique a helò avó laquinta lh’at stipulà in contrat, que lhe vout pa arnovelalo.
dessin de lei
Proposeshon d’ina nova lei presentaia o Parlameunn. Si lo Parlameunn ou l'approve, lhe veunt lei.
despeinsa
At avó loquin la peblicca amministrashon lhe conseunt o depandeunn de pa fare carcareunn qu’ou devreut fare (pre esimplo, l'amministrashon lhe pout despensar do travalh lo depandeunn ina vreiò malado: despeinsa pre enidoneità fisicca; on hel qu’ou l’eut pa bon de fare si devouéro: despeinsa pre encapassità on rendimeunn ba).
desposeshon d’attuashon
Norme qu’ou réglho la manére din laquinta lhe deit iéhre applicaia ina lei.
douan-na
Ufisho peblicco qu’ou se trove a la frontiére de l’Estat (comprein heleu din li aeropòrt e din li pòrt) e qu’ou l’at lo devouéro de controlar lo passadzo de le presseneu e de le tsose d’in Estat a l'otro.
domessilo
Caro enté qu’ina pressenò lhe fet son attività prensipala.
dominus
Espreshon latin-na qu’i vout dire "métre". Lh’endique do soli la pressenò tituléra d’in drouet.
esses de potér
Mové usadzo do potér do caro d’ina amministrashon peblicca (pre esimplo, i at esses de potér canque la peblicca amministrashon lhe fet carcareunn pre but difareunn de hi prevù de la lei).
edilisha residenshala peblicca
Attività de la peblicca amministrashon dereita a favorir l'atset de moueizhon do caro di sitadin avó li ganh plu ba.
efet dzuredicco
Resultà que la lei ou fet derivar de fet on at de spesseficca valour (pre esimplo: de la neissanse d’in moueinà ou derive l'oblidzo de son soueunn e de son mantenimeunn; de in'espropriashon lhe derive la perta de la proprietà).
eunn localo
Amministrashon qu’ou font referimeunn a in territouéro sircohresù. Li eunn localo plu emporteunn ou sont le comeune e le Provinse.
equipolleinse
Provvedimeunn avó loquin la peblicca amministrashon lhe declhare qu’in at d’in Estat ehrandzér ou l’at la méma valour do corrispondeunn at italian (pre esimplo: in diplomo, l'iscrishon a in albo profeshonalo arlishò d’in Estat ehrandzér).
equo canono
Monteunn de sout, ahablì selon de critéro determinà de la lei, que hè qu’ou loie ina moueizhon ou deit paiér o proprietéro.
eréro
Ou l’endique, an dzeneralo, lo patremouéno de l’Estat.
erogar
Paiér on betar a desposeshon in monteunn de sout on in'attività (pre esimplo: erogar in finanshameunn, erogar in sarvisho).
esecutività
Tret di at amministrativo qu’ou prodouiso efet do momeunn din loquin ou sont emanà.
esecutorietà
Possibilità de les amministrashon peblique de fare esecutar fit in at.
esersisho finanshéro
Perioda de tein (que normalmeunn lhe coinside avó l'eunn soléro) a laquinta i se fet referimeunn pre la redashon do bilan peblicco.
esersisho peblicco
Caro din loquin touit ou polo intrar, enté qu’ou se font des attivitaie commershale on ou se veindo de marchandì (pre esimplo: in oberdze on in oho).
espòst
At mandà a in ufisho pre protestar contra carcareunn on pre demandar in fet passà.
espropriashon
Prossedimeunn avó loquin la peblicca amministrashon lhe gave a in privà in bieunn pre destinalo a in but peblicco (pre esimplo, fare l'espropriashon d’ina piéhe pre batir in tsemin). La lei lhe prevoueit que hè qu’ou l’eut ihà esproprià ou l’arsisse in monteunn de sout mandà indenisashon.
estrat
Documeunn qu’ou reprodouit an tòt on an pert in at originalo.
ex ante
Espreshon latin-na qu’i vout dire "comme deveunn".
ex nunc
Espreshon latin-na qu’i vout dire "da ora".
ex tunc
Espreshon latin-na qu’i vout dire "da allora".
faldon
Dossié on bouihe qu’ou conteunt at e documeunn.
fatespésse
Cas concret qu’ou rintre din la previzhon de la lei.
fateura
Documeunn qu’ou deit arlishér hè qu’ou veunt ina marchandì on qu’ou fet ina serténa attività, a hè qu’ou l’at paiò (pre esimplo, l'avocat ou deit arlishér la fateura o clieunn). Ou l’at valour fiscala.
fideiushon
At avó loquin ina pressenò lhe vincule son patremouéno on ina pert de het pre avarantir lo débi de in'otra pressenò. Si lo debitour ou paie pa, lo creditour ou pout mandar, o debitour on a hè qu’ou l’at donà la fideiushon, de paiér.
fit
Contrat avó loquin ina pressenò lhe done temporérameunn an usadzo in bieunn (pre esimplo, ina piéhe) a in'otra an sandzo de sout.
forse peblicca
Termo qu’ou endique, an dzeneralo, les intraie de l’Estat dereveinte do paiemeunn di tribù. Ensein de le presseneu a lequinte l’Estat ou confieut lo devouéro de fare respetar la lei (pre esimplo: la polissìa, li carabinhér).
funshonéro
Depandeunn da l’Estat on d’in otro eunn peblicco qu’ou l’at la responsabilità d’in ufisho.
fonshon
Ensein di devouéro e de les attivitaie attribuaie a in ufisho.
gabineut
Ufisho composà di heret colaboratour do cap d’ina peblicca amministrashon (pre esimplo:
gabineut do ministro, gabineut do santicó).
gara
Mouieunn que la peblicca amministrashon lh’anovre pre hernir l'entrepreisa on la pressenò plu adecaia a realizhér in’ovra on a fare in sarvisho.
avarantiò patrimoniala
Patremouéno do debitour on d’in ters qu’ou sarveit a avarantir in creditour. Si lo debitour ou paie pa, lo creditour ou pout fare veindre li bieunn do debitour e tenisse lo ganh.
Gaséta ufishala
(on GU): peblecashon ufishala de l’Estat italian enté qu’ou sont arportà li testo de toteu le lei e di
otro at emporteunn (pre esimplo: le dessizhon e li regulameunn de l'Union europeeintse, li decret ministerialo, li band de concours peblicco e carque anosio fet di privà).
dzeneralità
L'ensein di dato anagrafico qu’ou l’identiféio ina pressenò, trameunn deut non, conhon, caro e data de neissanse, resedeinse.
ierartsìe
Relashon entre doueu (on plu) ufisho diquin un ou l’at ina poseshon plu hota que lhe done lo potér de balhér d’ordre e de controlar l'attività di otro.
dzouinta
Orgo qu’ou l’at lo devouéro de governar in’amministrashon (pre esimplo: dzouinta comunala, provinshala on rezhonalo).
dzurisprudeinse
Ensein de le dessizhon prein di dzeudzo (pre esimplo la dzurisprudeinse sevila ét l'ensein de le dessizhon di dzeudzo sevilo).
dzustihe amministrativa
Ensein di strumeunn que li sitadin ou l’ont a desposeshon pre opposasse i at de la peblicca amministrashon qu’ou vont contra si intré. Avó l'espreshon "orgo de la dzustihe amministrativa" ou véno endecà li dzeudzo amministrativo (TAR e Conselh d’Estat).
graduatouére
Lista de toteu le presseneu qu’ou l’ont superà in concours on ina gara, din laquinta ou sont endecà li ganhour.
gravam
At avó loquin i se mande a in dzeudzo d’esamenar la santeinse d’in otro dzeudzo.
idoneità
Li tret nessesséro, pre la lei e fare in’attività (pre esimplo, l’idoneità o mohradzo).
illessito
At on comportameunn contréro a la lei.
illessito amministrativo
Comportameunn contréro a la lei, moueins gravo d’in crimo, punì avó ina sanshon amministrativa.
illedzetimo
At on comportameunn de la peblicca amministrashon contréro a le lei qu’ou réglho ses attivitaie.
immatricular
Inscrire an in registro peblicco presseneu on tsose (pre esimplo: ehudieunn, soudert, vouiteure) an les idantifeieunn avó in neumbro on in otro elemeunn d’arcunussanse (deut matricula).
immoblo
Tòt heunn qu’i se pout pa tramar fisicameunn, pre mo qu’ou l’eut gropà stablameunn o terein (pre esimplo, ina moueizhon on ina piéhe).
emploué peblicco
Relashon de travalh avó ina peblicca amministrashon.
emponiblo
Monteunn de touit li ganh qu’ou sarveit a carcular li empó a paiér.
empòrt
Monteunn de sout.
empó
Monteunn de sout qu’i se deit paiér a l’Estat on a in otro eunn peblicco (pre esimplo, a la comeune) pre conseintre-lhe de fare ses attivitaie (pre esimplo, l'empó dessù lo ganh de le presseneu fisique qu’ou deit iéhre paiò de touit, an proporshon o ganh).
empó de boul
Empó qu’i se deit paiér a l’Estat dessù carque at (endecà do Ministéro de le finanse: pre esimplo, sertificà, registro). I se paie avó le marque da boul on dereitameunn a l'Ufisho do registro.
empunhashon
At avó loquin ina pressenò enterishò lhe mande a in dzeudzo d’esamenar in at amministrativo on ina santeinse d’in otro dzeudzo.
inabilità
Pressenò que lo dzeudzo ou declhare encapabla de defeindre si intré.
enadempimeunn
Carcareunn qu’i s’avet lo devér dzuredicco de fare e qu’i s’at pa fet.
encant
Asta qu’i se fet pre veindre de bieunn, pandeunn laquinta li bieunn ou sont assinhò a hè qu’ou semont lo pri plu hot.
encartameunn
Ensein di documeunn relativo a in mémo cas tratà de l'amministrashon.
édo
Pri, do soli an sout, que la peblicca amministrashon lhe done a si depandeunn pre portali a travalhér davantadzo e mioù.
encompatibilità
Defeinse que la lei lh’empose a ina pressenò de fare an mémo tein deuves attivitaie entre lhour contrére (pre esimplo, ina méma pressenò lhe pout pa an mémo tein iéhre santicó de plu comeune).
encompeteinse
Situashon que lhe se vereféie canque in at amministrativo ou l’eut approvà d’in orgo difareunn de hel prevù de la lei (pre esimplo, in at emanà do santicó ampà que do ministro).
endennità
Monteunn de sout que la peblicca amministrashon lhe paie an cas determinà de la lei (pre esimplo, o depandeunn peblicco qu’ou l’at avoù in assideunn dessù lo travalh, on o proprietéro d’ina piéhe an cas d’espropriashon).
compensashon
Monteunn de sout que la peblicca amministrashon lhe paie an cas determinà de la lei (pre esimplo, o depandeunn peblicco qu’ou l’at avoù in assideunn dessù lo travalh, on o proprietéro d’ina piéhe an cas d’espropriashon).
enfrashon
At on comportameunn contréro a la lei (pre esimplo, in’enfrashon o codo do tsemin).
endzunshon
Ordre.
INPS
Istitut nashonalo de la prevedeinse sossiala. L'eunn peblicco qu’ou provoueit de donar la penshon i lavorér depandeunn din li cas d’envalidità, vielhéhe on mòrt. An cas de mòrt do lavorér, la penshon lhe totse i pareunn.
encadrameunn
Poseshon que lo depandeunn peblicco ou l’occupe din la peblicca amministrashon pre laquinta ou travalhe.
ensolveinse
Situashon din laquinta lhe se trove lo debitour canque ou pout pa paiér si débi.
enterdet
Pressenò que lo dzeudzo ou declhare do tòt encapabla de souanhér si intré.
enterdishon de peblicco ufisho
Pein-na que lhe gave a la pressenò, enterdita, carque drouet (pre esimplo lo drouet de votar, lo drouet de presentasse a les eleshon pre iéhre elù, e hel d’avér ina relashon de travalh avó la peblicca amministrashon).
intré de mora
Teunn an plu de sout que lo debitour ou deit donar s’ou paie tert. He teunn ou pout iéhre proporshonalo i dzòrt di retart.
enteinta
Accord entre plu amministrashon on entre ina peblicca amministrashon e otro sedzeut (pre esimplo, l’enteinta qu’ou l’ardzeunho li sendicà e in ministéro pre dessidar in omeunn do solério).
ipotéca
At avó loquin lo debitour (o ina tersa pressenò) ou vincule un on plu bieunn immoblo (bieunn ipotecà) a avarantiò do débi. L’avarantiò lhe prevoueit la possibilità pre lo creditour de veindre li bieunn ipotecà pre arpreindre-se li sout prehà o debitour, si het ou paie pad in lo tein ahablì.
IRPEF
Empó dessù lo ganh de le presseneu fisique. L'empó qu’ou culpeit li ganh de le presseneu. Ou deit iéhre paiò tsaque eunn e ou l’eut carculà an proporshon o ganh.
istanse
Domanda dereita a in’otorità pre avér carcareunn.
ISTAT
Istitut nashonalo de statisticca. L'eunn qu’ou s’occupe de contar e classifeiér touit li dato relativo a le presseneu, a le tsose e a le situashon qu’i at an Italìe. Periodicameunn lhe béte ba in somméro di pri on conseum qu’i sarveit pre carcular lo tas d’enflashon.
istitushon
Tipo d’organisashon anovraia de le comeune on de le Provinse pre fournir i sitadin carque sarvisho recreativo on culturalo (pre esimplo, musé e bibliotéque).
istrutouére
Attività féta d’in ufisho de la peblicca amministrashon on d’in dzeudzo pre amassar toteu les enformashon nessessére a dessidar ina determinaia question.
iter ledzeslativo
Ensein de le fase nessessére pre arevar a l’emanashon d’ina lei (pre esimplo: la proposeshon, la discushon, la votashon).
ius aedificandi
Espreshon latin-na qu’i vout dire "drouet de batir".
IVA
Empó dessù la valour dzouintaia. L'empó ahablì de la lei an pressentadzo dessù lo pri de carque bieunn e de carque sarvisho.
Attività de costrushon, manutenshon, restorashon e demolishon d’ovre destinaie a in usadzo peblicco (pre esimplo: efetelh, ehole, tsemin).
travalh festivo
Travalh fet pandeunn li dzòrt de féha (pre esimplo, la demeindze).
travalh straordenéro
Travalh fet outre l'ouréro normalo de travalh.
lei delegaia
Lei que lhe conteunt li prensipio an base iquin lo govert ou deit emanar in decret legislativo dessù ina determinaia matére.
lei cadre
Lei que lhe conteunt li prensipio dzeneralo qu’ou réglho ina determinaia matére.
lei rezhonala
Lei emanaia de la Rezhon.
ledzeslatour
Endique, an dzeneralo, l'eunn qu’ou l’emane ina lei (pre esimplo: l’Estat on ina Rezhon).
ledzeslateura
Perioda de durà an sardze do Parlameunn e do conselh rezhonalo, que lhe vet de in’eleshon a l'otra.
ledzetimashon
Situashon din laquinta lhe se trove ina pressenò que lh’at lo potér d’acomplir de serténo at.
ledzetimità
Correspondeinse d’in at on d’in comportameunn a le réglhe do drouet.
livreut de travalh
Documeunn enté qu’ou sont ehreseuve toteu le nove relative i travalh fet do tituléro do livreut (pre esimplo, data de comahelh e de fin de la relashon de travalh, non do donour de travalh).
lisseinse
At amministrativo qu’ou balhe la possibilità a in privà de fare in’attività (pre esimplo, la lisseinse pre ivrir ina beteiò).
lissitashon privaia
Mouieunn que la peblicca amministrashon ou pout anovrar pre hernir l'entrepreisa plu adataia canque lhe deit fare in apalt.
liquidashon
-
Paiemeunn (pre esimplo, liquidashon de la penshon).
-
Soppreshon di eunn peblicco que l’Estat ou creit inutilo on qu’ou sont an ina situashon de perta finanshére.
lista de colocameunn
Lista enté qu’ou mando d’iéhre ehreseuve toteu le presseneu qu’ou sartso in travalh.
locashon
Contrat avó loquin ina pressenò lhe balhe temporérameunn an usadzo in bieunn (pre esimplo: ina moueizhon) a in'otra an sandzo de sout.
lotisashon
Accord entre li métre de carque piéhe e la comeune, avó loquin li proprietéro ou l’ont
l'otorisashon a batir en s’engadzeunn an sandzo a batir toteu les ovre d’urbanisashon priméra (pre esimplo: tsemin, cadut, alenadzo peblicco).
madzour adzo
Adzo a partir doquin ina pressenò lh’aquiste carque drouet (pre esimplo: votar, preindre le pateinte). Do 1975 an Italìe ina pressenò lh’ardzeunhe la madzour adzo a disouit an.
maladì profeshonala
Maladì provocaia do tipo de travalh fet.
mandà de paiemeunn
Ordre avó loquin la peblicca amministrashon lhe confieut a ina banca on a la tresorerì lo devouéro de paiér carcun pre son contio.
manshon
Li devouéro fet do lavorér (pre esimplo, hè qu’ou l’at la manshon de tsofour ou guide la vouiteura de sarvisho).
manutenshon
Attività que lhe sarveit a mantenir an bon estat on a arandzér ina tsosa on in batimeunn (pre esimplo: in computer, in efetelh, ina moueizhon).
marca da boul
Retanglho de papél samblablo a in francoboul, emetù de l’Estat, qu’ou s’encole dessù at, documeunn on arseuve pre paiér l'empó de boul .
meus
(comunalo, provinsialo): empleiò (de la comeune on de la Provinse) qu’ou l’at lo devouéro de delivrar carque at amministrativo dereitameunn a le presseneu enterishìe.
meseura de sovegarda
At avó loquin lo santicó ou suspent la liberashon de la conseshon edilisha an ateinta de l'approvashon do plan regulatour dzeneralo e d’otro plan urbanisticco.
moblo
(on bieunn moblo): tsosa qu’i se pout trasportar comme sout, or on otre valour.
mobilità
Sistémo utilizhò do donour de travalh (la peblicca amministrashon on in entreprenour privà) pre
tramar si mémo depandeunn d’in ufisho a in otro.
mora
Retart din lo compimeunn d’in oblidzo.
more uxorio
Espreshon latin-na que lhe vout dire "comme marià". Ou l’endique le cobleu qu’ou vivo ensein seinsa iéhre mariaie.
contravanshon
Monteunn de sout qu’i fot paiér a l’Estat comme pein-na pre avér fet in delit.
munissipalo
Comunalo.
non conformità
Mancanse de un on plu requisito, respet a héli mandà d’ina lei on d’in at amministrativo.
notefeiér
Delivrar ufishalameunn a carcun in at amministrativo on dzudishéro.
nouò proprietà
Proprietà d’in bieunn doquin i s’at pa la disponibilità, pre mo que lo drouet d’anovrar lo bieunn (drouet d’usofrut) ou l’apparteunt a in otro sedzeut.
nulla osta
Declharashon ehresouò avó laquinta in'amministrashon lh’affirme qu’i at pa d’empatso a accomplir ina determinaia attività.
nullità
lo defó plu grave d’in at amministrativo. L'at nul ou l’eut, de fet, inesisteunn e ou prodouit pa d’efet.
Situashon din laquinta deuve on plu presseneu ou s’engadzo a donar on a fare carcareunn.
oblashon
Paiemeunn d’in monteunn de sout qu’ou gave ina contravenshon.
obliterar
Timbrar carcareunn (pre esimplo, lo belheut do trein) pre mo qu’ou venisse pa anovrà doueu còl.
obsolesseinse
Perta de valour.
occupashon d'urdzeinse
At avó loquin ina peblicca amministrashon lhe se reunt métre d’ina piéhe on d’in otro bieunn privà pre realizhér in'ovra peblicca. Lhe presséde l'espropriashon.
semonsa
Envelopa que les empreise qu’ou partissimo a ina gara d’apalt ou dévo mandar a l'amministrashon. L’envelopa lhe conteunt le condishon a lequinte l'empreisa lh’eut desposaia a travalhér (prozhé, tein e fré de l'ovra).
omishon
Pa fare carcareunn qu’i s’at lo devér de fare.
sardzo
Carcareunn qu’i fot fare pre avér in vantadzo on pre adzir in drouet (pre esimplo, qui vout batir ina moueizhon ou l’at lo sardzo de mandar la conseshon edilisha).
sardzo dedussiblo
Fré, endecà de la lei, qu’ou se polo gavar a les intraie pre carcular li empó a paiér (pre esimplo, li fré sanitéro).
onoréro
Monteunn de sout qu’ou se paie a in libro profeshonisto an sandzo de son travalh.
ope legis
Espreshon latin-na que lhe vout dire "selon heunn que despose la lei".
ovre d’urbanisashon priméra
Travalh qu’ou dévo iéhre fet nessessérameunn deveunn la costrushon de novo batimeunn (pre esimplo, tsemin, illuminashon peblicca).
ovre d’urbanisashon secondéra
Travalh qu’ou sarveisso a reindre in caro adatà a les esedzeinse di abiteunn (pre esimplo, la costrushon d’ehole, efetelh e jardin).
ovre peblique
Costrushon, voleuve e realizhìe d’eunn peblicco, utile a touit i sitadin (pre esimplo, università, otostrade, efetelh).
opposeshon
At avó loquin in sitadin ou conteste la validità d’in at amministrativo deveunn la peblicca amministrashon que l’at fet.
opshon
Hernouò.
ouréro de travalh
Oura de la dzornà din laquinta lo depandeunn ou travalhe.
ordenanse
At de la peblicca amministrashon fet pre resoudre ina situashon de nessessità e urdzeinse (pre esimplo, lo santicó ou pout fare in'ordenanse do blòc do trafi canque l'eria de la velò lh’eut teunn polluaia d’iéhre danousa pre li sitadin).
ordre do dzòrt
Lista di argumeunn qu’ou se descoreront pandeunn ina reunion (pre esimplo, l'ordre do dzòrt de l'assembléa do condominio, do colédzo di dosseunn, do conselh comunalo).
ordre peblicco
Ensein de le condishon qu’ou dévo iéhre respetaie de touit pre avarantir la normala, treinquila conveveinse (pre esimplo, lo santicó ou pout vietar le manifestashon de plahe qu’ou crénhe qu’ou polisso cosar de desordre).
organicco
Neumbro de plahe de travalh que la peblicca amministrashon lh’arteunt nessesséra pre fare martsér in ufisho.
ostativo
Heunn qu’ét d’empatso, d'empedimeunn (pre esimplo, la mancanse de in’otorisashon ét ostativa e lhe reunt empossibla l'iverteura d’ina beteiò).
ottemperanse
Esecushon d’in oblidzo.
par condicio
Espreshon latin-na que lhe vout dire "la méma condishon" on "le méme condishon".
parantéla
Lieunn qu’i at entre dzenn e moueinà (qu’ou se mande linhe dereita) on entre frare, barba e nevour (qu’ou se mande linhe collaterala). La lei lhe deharneit he lieunn selon lo grado di parantéla: pare e garson ou sont pareunn de premiér grado; doueu frare, on lo parein e lo nevour ou sont pareun de secon grado; enrére-parein e nevour, on tanta e niéhe ou sont pareunn de treizhémo grado; doueu cusin ou sont pareunn de catriémo grado.
adreita
Opinion, conselh que in'amministrashon lhe mande a in'otra deveunn de sòrtre in at.
part time
Espreshon angleisa que lhe vout dire "a tein parshalo". Lh’endique ina relashon de travalh avó ouréro redouì respet a hel normalo (qu’ou veunt defenì "a tein plein").
patronadzo gratouì
Sarvisho que la peblicca amministrashon lhe semont i sitadin plu povro. Lh’avareinte la possibilità d’iéhre defandù, din li prossé, d’in avocat paiò de l’Estat.
patronadzo legalo
Attività féta di avocat.
pat de rescat
Accord avó loquin i s’ahableit que hè qu’ou veunt ina tsosa ou l’at apré la possibilità de repreindresse-la an randeunn li sout qu’ou l’at arsù.
pein-na detentiva
Perioda de tein qu’ina pressenò lhe deit passar an preson pre mo que lh’at fet in crimo.
pein-na pecuniéra
Monteunn de sout qu’ina pressenò lhe deit paiér pre mo que lh’at fet in crimo.
pandeinse
Situashon din laquinta in drouet ou prodouit pa si efet pre mo qu’ou se ou sont pa encorò realizhìe toteu le condishon mandaie.
penshon
Monteunn de sout que l’Estat on in otro eunn peblicco on privà ou done a ina pressenò canque héta lhe travalhe pa mé.
penshon de vielhéhe
Monteunn de sout donà a hè qu’ou l’at plantà de travalhér pre mo qu’ou l’at ardzunhò l'adzo plu hot que la lei lhe prevoueit pre travalhér.
penshon d’anshanità
Monteunn de sout donà a hè qu’ou plante de travalhér apré in determinà neumbro d’eunn, prevù de la lei.
penshon de guera
Monteunn de sout donà i soudert qu’ou sont venù envalido a cosa de blouhoure on de maladì avoù pandeunn la guera.
penshon de reversibilità
Monteunn de sout donà i eretiér (feméla on omó, on moueinà) d’ina pressenò que lhe devet arsévre la penshon.
penshon sossiala
Monteunn de sout donà a toteu le presseneu qu’ou l’ont compì 65 an d’adzo e qu’ou l’ont pa in’intrada sefeseinta pre vivre. La penshon sossiala lh’avouéte pa lo travalh fet.
perenshon
Estinshon d’in prossé amministrativo. Ou se vereféie canque din lo prossé niun ou compeit in at pre doueu eunn consecutivo.
periculum an mora
Espreshon latin-na que lhe vout dire "perihlho qu’ou derive d’in retart". Lh’endique lo perihlho que li tein lon d’in prossé ou prodouisisso in dann.
perioda de prova
Perioda de tein pandeunn laquinta ina pressenò lhe travalhe a le depandeinse d’in donour de travalh, seinsa iéhre encorò ihaia embochò definitivameunn.
perit
Pressenò spessializhò din ina matére que lo dzeudzo on la peblicca amministrashon ou mando pre avér son adreita.
perisha
Relashon presentaia d’in perit a la fin de son ensardzo.
premishon de sedzòrt
Otorisashon a vivre pre ina perioda de tein an in otro Estat pre ehediar on travalhér.
pressenò dzuredicca
Espreshon que lh’endique an dzindro ina sossietà, in'assossiashon, ina cooperativa e toteu heleus organisashon composaie de plu presseneu.
pre tabulas
Espreshon latin-na que lhe vout dire "comme qu’i reseulte di at".
perteneinse
Tsosa que lh’eut a sarvisho d’in batimeunn on d’ina piéhe (pre esimplo, in parcadzo ét la perteneinse d’ina moueizhon).
plan regulatour dzeneralo
(o simplameunn plan regulatour): at avó loquin la comeune lhe desside comme anovrar son territouéro (pre esimplo, ou l’endique enté que batir le moueizhon, les ehole, li efetelh, les endeustrie e enté qui aret li jardin on li parcadzo).
plan urbanisticco
At avó loquin li eunn peblicco (Rezhon, Provinse, Comeune, Comenetaie Montan-ne) ou dessido comme anovrar son territouéro.
planta organicca
Tabéla din laquinta tsaque amministrashon peblicca lh’endique lo neumbro totalo de le plahe de travalh de lequinte tsaque ufisho ou l’at bosein.
plico
Letrò, envelopa on paqueut qu’ou deit iéhre delivrà on envià.
potestà de le dzenn
Ensein di devér e di potér que i genitori ont dessù li figli minorenni.
prassi
Usanse souiviò d’in ufisho (pre esimplo: lhe pout iéhre prassi d’in ufisho helò d’assetar de domande de la pert di sitadin asseu pre telefono).
praticca
Ensein di documeunn relativo a in mémo cas.
pressedeunn
Dessizhon prein din lo passà d’in dzeudzo on d’ina peblicca amministrashon pre resoudre in cas samblablo a hel doquin i se descourt.
prefet
Represanteunn do govert an tsaque Provinse. Ou l’at lo devouéro de coordenar li ufisho estatalo e li eunn localo din la Provinse. Asseu responsablo de la securità peblicca e, pre heunn, ou coordine le foree de polissìa.
prelashon
Drouet qu’ina pressenò lh’at d’iéhre preferaia a in'otra pre fare on pre atsetar carcareunn.
prescreshon
Perta d’in drouet. De l’ein canque ina pressenò lh’anovre pa son drouet pre ina perioda de tein determinaia de la lei (pre esimplo, si hè qu’ou l’at drouet a la compensashon d’in dann ou la mande pa pre dis an, ou pout pa mé fare-zo pre mo que lo drouet ou s’at prehresù).
presunshon
Fet qu’i s’arteunt vér seinsa qu’i sisse nessesséro provalo.
pretour
Dzeudzo.
prevedeinse sossiala
Ensein de les attivitaie que la peblicca amministrashon lh’anovre pre donar i sitadin l'assisteinse nessesséra, an cas de bosein (pre esimplo, an cas de maladì, povretà).
privatisashon
Veinta i privà de bieunn (pre esimplo, batimeunn, endeustrie).
privatisashon do peblicco emploué
Espreshon anovraia pre endecar que la relashon de travalh avó la peblicca amministrashon (peblicco emploué) lh’eut venouò samblabla a la relashon de travalh avó li privà.
prossedimeunn amministrativo
Ensein di at e de les attivitaie féte de la peblicca amministrashon o but d’adotar in at finalo (pre esimplo: in'otorisashon, in contrat, ina convenshon).
prossedimeunn desseplinéro
Ensein di at e de les attivitaie que la peblicca amministrashon lhe deit anovrar canque lhe deit dessidar si in son depandeunn ou deit iéhre punì pre mo qu’ou l’at violà le norme qu’ou devet respetar.
prossedeura
Ensein de le lei qu’ou réglho ina determinaia attività (pre esimplo, la prossedeura sevila ét l'ensein de le norme qu’ou réglho li prossé sevilo). Andecòl héta parola lhe veunt anovraia a la plahe de prossedimeunn.
prossé verbalo
(on simplameunn verbalo): documeunn qu’ou conteunt la descreshon d’in fet qu’ou s’at passà din lo cours d’ina reunion (pre esimplo, lo verbalo de la reunion d’in conselh comunalo ou dehrit on ou sintetizhe toteu le tsose qu’ou sont dite on féte pandeunn la reunion).
procurashon
At avó loquin ina pressenò lhe done a in'otra lo potér de representala e d’accomplir at dzuredicco a sa plahe (pre esimplo, firmar in contrat).
prozhé de lei
(on dessin de lei on proposeshon de lei): proposeshon d’ina nova lei.
progreshon dzuredicca
Passadzo d’ina calificashon de level plu bassa a ina calificashon de level plu hota, que l'empleiò peblicco ou l’oteunt apré d’avér passà in concours aspres.
promulgashon
At avó loquin lo presideunn de la repeblicca ou l’emana la lei, apré que héta lh’eut ihà approvaia do parlameunn.
prorogashon
At qu’ou sarveit a alondzér in termo (pre esimplo, si ina domanda lhe deit iéhre presentaia intro lo 1 mars e l'amministrashon lhe done ina prorogashon d’in mei, i vout dire que la domanda lhe podret iéhre presentaia tein qu’o 1 avril).
proteshon sevila
Ensein de les attivitaie que l’Estat ou fet pre protedzér li sitadin an cas d’eveunn comme teratremòl on epidemì.
protocòl
1.Neumbro que la peblicca amministrashon lh’assinhe a touit li documeunn amministrativo pre identifiéli.
2.Ufisho qu’ou l’assinhe lo neumbro de protocòl.
provvedimeunn
At avó loquin la peblicca amministrashon lhe desside.
pseudonimo
Non enventà.
peblecashon de mariadzo
At din loquin ou sont ehresù li non de le deuve presseneu qu’ou sont apré mariasse. La lei lhe prevoueit que, deveunn lo mariadzo, le peblecashon ou sisso esposaie din l'albo pretouéro de la comeune pre omoueins quinze dzòrt.
peblicco ufishalo
Pressenò a la quinta la lei lhe confieut determinà potér (pre esimplo, ou sont de peblicco ufishalo li pompista, li santicó, li notéro).
calificashon
Poseshon de travalh que l'empleiò peblicco ou l’occupe din l'amministrashon de laquinta ou depeunt. De fet, touit li depandeunn d’ina peblicca amministrashon ou sont classefeiò an base o travalh qu’ou font, an base a son titro d’eheudio, a son esperieinse e a le responsabilitaie qu’ou l’ont pre son travalh (pre héta reison lhe se mande asseu calificashon fonshonala, relativa a la fonshon que tsaque depandeunn ou l’at din son ufisho).
queréla de fòous
Domanda féta o dzeudzo afin qu’ou declharisse qu’in at peblicco ou l’eut fòous.
questour
Cap de la polissìa din la Provinse.
quiesseinse
(on trattameunn de quiesseinse): penshon. Monteunn de sout que li depandeunn peblicco ou l’arsévo de l’Estat canqu’ou planto de travalhér.
quitanse
Arsouò.
quorum
Neumbro moueindro (de vout on de presseneu qu’ou dévo votar) prevù de la lei afin qu’ina votashon lhe sisse valabla.
raccomandaia
(on asseu letrò raccomandaia): letrò enviaia d’in ufisho postalo qu’ou l’arlésse in’arsouò de laquinta lhe reseulte la data de spedishon.
reison sossiala
Non d’ina sossietà.
reisonerì dzenerala de l’Estat
Ufisho de la peblicca amministrashon qu’ou controle li fré de l’Estat.
relashon de peblicco emploué
Travalh a le depandeinse de in’amministrashon peblicca.
relashon dzuredicca
Relashon entre deuve on plu presseneu de laquinta ou derivo drouet e oblidzo resseproco.
ratificashon
Approvashon, confirmashon.
ratifeiér
Approvar, confirmar.
ratio legis
Espreshon latin-n que lhe vout dire "l’esprit de la lei".
crimo
Comportameunn vietà de la lei penala. Hè qu’ou compeit in crimo ou veunt punì avó la recluzhon on avó la contravanshon, avó l'aret on avó l'ameinda.
ressédre
Arnonsiar, triésse enrére (pre esimplo, ina pressenò lhe resséde d’in contrat canque lhe declhare que lhe vout pa plu iéhre pert do contrat mémo).
resses
At avó loquin ina pressenò que lh’at stipulà in contrat lhe declhara que lhe vout pa mé iéhre pert do contrat mémo.
ressediva
Repetishon d’in crimo de la pert d’ina pressenò que lh’eut dzò ihà condannaia pre in otro crimo.
recluzhon
Pein-na que lh’emplique lo iéhre betà an preson.
referendum
Strumeunn prevù de la Costitushon pre conseintre i sitadin d’esprimar son opinion dessù ina lei.
refert
Relashon ehresouò d’in spessialisto a la fin de son attività.
registrashon
Annotashon d’in at on d’ina declharashon dessù in registro peblicco.
regulameunn
At amministrativo que le peblique amministrashon ou l’anovro pre desseplinar son organisashon
(pre esimplo, regulameunn do personalo) on carque aspet de son attività (pre esimplo, regulameunn edilisho).
regulameunn comenetéro
Norma emanaia de l'Union Européeintse que lhe deit iéhre osservaia de touit li sitadin européein.
relata de noteficashon
Documeunn do quin i reseulte lo dzòrt, l'oura e la pressenò iquin ou l’eut ihà delivrà ufishalameunn (notefeiò) in at amministrativo on dzudishéro.
relatour
Pressenò que lh’at l'ensardzo de referir dessù in serténo argumeunn.
relashon tecnicca
Relashon que lh’esplique lo contenù on le reison de le herneuve d’ina dessizhon (pre esimplo, la relashon tecnicca relativa a in prozhé urbanisticco).
reinta catastala
Valour que la comeune lh’assinhe a tsaque bieunn immoblo selon si tret e que lhe sarveit pre carcular le talhe a paiér dessù hi bieunn.
requisito
Ensein de le condishon mandaie (pre esimplo, pre partissipar a in concours peblicco ou sont mandà de determinà requisito, comme l'adzo, on in diplomo).
requisishon
At avó loquin la peblicca amministrashon ou gave a ina pressenò in son bieunn pre anovralo an ina situashon d’emerdzinse (pre esimplo, la requisishon d’oberdze e de moueizhon canqu’i s’empasse in teratremòl).
resedeinse
Caro enté qu’ina pressenò lhe vit.
responsablo do prossedimeunn
Empleiò qu’ou l’at lo devouéro de souanhér in prossedimeunn amministrativo, e oquin ou se polo armétre le presseneu qu’ou volo avér des enformashon dessù de hel.
rettificashon
at qu’ou corédze in at pressedeunn.
rettifeiér
Coredzér, sostituir.
retribushon
Solério. Monteunn de sout que lo lavorér ou l’arséve pre lo travalh fet.
retroattivo
Qu’ou vot asseu pre lo passà.
revocashon
At amministrativo avó loquin la peblicca amministrashon lh’elimine in son at pressedeunn.
revocar
Eliminar ina dessizhon on in at amministrativo avó in at sussessivo.
recours
At avó loquin in sitadin ou mande a l'amministrashon on o dzeudzo d’annullar on modefeiér in at amministrativo qu’ou l’endomadze si intré.
repetishon de l'endébi
Drouet qu’ina pressenò lh’at de fare-se reindre li sout si lh’at paiò carcareunn que lhe devet pa.
arpó semanalo
Dzòrt de la seman-na (normalameunn la demeindze) din loquin lo lavorér ou l’at lo drouet de pa travalhér.
compensashon
Monteunn de sout que la pressenò que lh’at cosà in dann lhe deit donar a hè qu’ou l’at sebì.
riscatto di contributi
Possibilità que la lei dà o lavorér di paiér i contributi pre carque periodi di tein pandeunn i quali non at lavorà. I periodi riscattà si sommano i anni di travalh effettivameunn svolto pre la penshon (pre esimplo si polo riscattare i contributi relativo o perioda an quin lo depandeunn at fet lo sarvisho militare o at studià all'università ).
reserva de plahe
Plahe de travalh que la lei lhe reserve a determinaie categorì de presseneu (pre esimplo envalido, orfelin, veveu).
reserva naturala
Caro de spesseficca beltà que l’Estat ou protédze an beteunn de lieunn pre evitar qu’ou sisse abimà.
resolushon de la relashon de travalh
Fin de la relashon de travalh.
resolushon do contrat
Deboueiladzo do contrat.
restruturashon
Modeficashon d’ina situashon esesteinta pre reindre-la plu adata a de nove esedzeinse.
artenouò
(o trattenouò): pert do solério do depandeunn que lo donour de travalh ou tratteunt do solério e ou verse dereitameunn a l’Estat pre paiér le talhe a sa plahe.
artenouò d'acontio
Pert do compeins que l'empreisa on la peblicca amministrashon lhe paie pa a hè qu’ou l’at fet lo travalh, ma ou la done dereitameunn a l’Estat comme acontio di empó devù de la pressenò que lh’at travalhò.
at rogà
At ehresù d’in notéro.
Lista que lhe conteunt li non de le presseneu qu’ou dévo paiér li tribù.
saldo
Derére raia d’in paiemeunn.
sanatouére
At avó loquin la peblicca amministrashon lhe reunt regulére de situashon contrére a la lei (pre esimplo, ina sanatouére edilisha lhe sarveit a regularizhér li abù edilisho).
sanshon
Pein-na.
sanshon amministrativa
Pein-na que, an carque cas ahablì de la lei, lhe pout iéhre aplicaia dereitameunn de la peblicca amministrashon canqu’in sitadin ou respéte pa ina norma (pre esimplo, lo santicó ou pout fare dehrouir ina moueizhon batiò seinsa le premishon nessessére).
sanshon dessiplinéra
At qu’ou sare lo prossedimeunn desseplinéro. Avó he at lo donour de travalh ou puneit lo depandeunn qu’ou l’at avoù in comportameunn malonéto dessù la plahe de travalh.
scat de solério
Omeunn de solério.
ehriteura privaia
Contrat avó loquin li privà ou réglho ina relashon entre lhour (pre esimplo, lo contrat di fit d’ina moueizhon).
segretéro comunalo
Depandeunn de l’Estat qu’ou crive lo rolo de deredzeunn di ufisho comunalo. Entre les otre tsose, ou l’at lo devouéro de donar d’adreite, d’ehrire li verbal de le sedeutte de les assemblée e de stipular li contrat de la comeune.
secret d'ufisho
Oblidzo di depandeunn peblicco e di lavorér otonomo de pa difusar de nove de lequinte ou sont venù a cunussanse a cosa de son travalh.
seleshon
Hernouò féta moueieunn in esame on in concours.
santeinse
At avó loquin lo dzeudzo ou desside ina cosa.
sequéstro
At avó loquin lo dzeudzo on la peblicca amministrashon ou gave a ina pressenò la desponibilità d’in bieunn (pre esimplo lo santicó ou pout ordenar lo sequéstro d’in batimeunn qu’ou seimble batì seinsa dzin-ne premishon).
servitù
Lemitta emposaia dessù in bieunn a vantadzo d’in bieunn difareunn.
seleinsho
Comportameunn de in’amministrashon peblicca que lh’arfont pa a ina domanda presentaia d’in privà din in serténo termo ahablì de la lei. La lei an carque cas lhe considere lo seleinsho comme in’arfonsa posetiva (seleinsho asseins), an d’otro cas comme in’arfonsa negativa (seleinsho arfù).
sendicà
Assossiashon qu’ou souanhe li intré di lavorér.
sossietà
Organisashon de plu presseneu qu’ou font ensein in'attività.
surtalhe
Monteunn de sout qu’ou deit paiér an plu hè qu’ou l’at pa paiò on qu’ou l’at paiò an retart ina talhe.
sospenshon
Enterrushon temporéra.
sostitut d'empó
Donour de travalh, qu’ou verse dereitameunn a l’Estat li empó devù do lavorér, an tratteneunli de son solério.
surempó
Monteunn de sout qu’ou deit paiér an plu hè qu’ou l’at pa paiò on qu’ou l’at paiò an retart in empó.
estandard
Level, meseura, calità moueiéna (pre esimplo, hot estandard de viò).
Estat sevilo
Ufisho qu’ou registre e ou serteféie li prensipalo passadzo de la viò d’ina pressenò (pre esimplo, la neissanse, la sitadinanse, la mòrt). Canque, din li documeunn amministrativo, ou l’eut mandà "estat sevilo" i fot ehrire si ou l’eut on moueins marià.
status
Ensein di drouet e di devér qu’ou derivo a ina pressenò pre lo fet d’appartenir a in groupe (pre esimplo, status di sitadin).
estatut
At qu’ou conteunt le norme fondamentale qu’ou l’engardo l'organisashon e lo fonshonameunn d’in eunn peblicco on privà.
Estatut di lavorér
Lei que lh’ahableit li drouet e li devér di lavorér e di donour de travalh.
stipular
subapalt
Contrat avó loquin la pressenò a laquinta la peblicca amministrashon lh’at donà an apalt in travalh ou done a son tòrt in apalt a in'otra pressenò.
susseshon
Passadzo d’in patremouéno, on rinque de carque bieunn, d’ina pressenò a in'otra.
suppleinse
Perioda de tein din laquinta ina pressenò lhe ramplahe in'otra din lo travalh.
TAR
(Tribunalo amministrativo rezhonalo): tribunalo qu’ou dzeudze le cose contra la peblicca amministrashon.
tarifashon
Pri de carque bieunn on sarvisho.
talhe
Monteunn de sout qu’i se deit donar a l’Estat o a in otro eunn peblicco pre paiér in sarvisho (pre esimplo, la talhe dessù lo neteiadzo urban, on le talhe universitére).
termo
Scadeinse din laquinta i se pout on i se deit fare carcareunn (pre esimplo lo termo pre la presentashon d’ina domanda).
tresorerì unicca
Ufisho enté que le peblique amministrashon ou deposo si sout. La tresorerì lh’at asseu lo devouéro de fare li paiemeunn pre contio de le méme amministrashon.
testo unicco
(o TU): culhetò de norme relative a in mémo argumeunn.
stadzo
Perioda de tein din laquinta ina pressenò lhe travalhe e an mémo tein lh’ampreunt in mehér.
titro de crédi
Documeunn qu’ou represeinte in monteunn de sout (pre esimplo in assenh on ina cambiala).
titro d’Estat
Documeunn qu’ou prove que l’Estat ou l’at arsù an prého in monteunn de sout do proprietéro do titro. L’Estat ou paie, a scadeinse periodique, li intré dessù lo monteunn arsù e apré ina serténa perioda de tein ou reunt o proprietéro lo monteunn entiér.
titro d’eheudio
Documeunn qu’ou l’endique lo level d’istrushon d’ina pressenò (pre esimplo, lo diplomo d’ehola moueiéna, lo diplomo d’ehola superiour, lo diplomo de l’università).
trascreshon
Annotashon d’in at on d’in contrat din li registro peblicco.
trasferimeunn
Tramadzo d’in empleiò peblicco d’in ufisho a in otro on d’in siédzo a in otro.
traspareinse amministrativa
Prensipio an base oquin li sitadin ou l’ont lo drouet de cunuhre heunn qu’i fet la peblicca amministrashon.
trattameunn economicco
Solério. Monteunn de sout que lo lavorér ou l’arséve pre lo travalh fet.
trattameunn de quiesseinse
Penshon. Monteunn de sout que li depandeunn peblicco ou l’arsévo de l’Estat canque ou planto de travalhér.
trattameunn de fin rappòrt
(TFR o liquidashon): monteunn de sout que lo donour de travalh ou deit donar o lavorér depandeunn a la fin da la relashon de travalh. Pre li depandeunn de l’Estat he monteunn ou se mande endennità de bon-na sortouò.
trattativa privaia
Mouieunn que la peblicca amministrashon ou l’anovre pre hernir l'empreisa a laquinta confiar in apalt.
trattenimeunn an sarvisho
Domanda que lo depandeunn peblicco qu’ou l’at ardzunhò l'adzo pre alar an penshon ou pout fare a la peblicca amministrashon pre mandar de continuar a travalhér (ma pa plu di 72 eunn d’adzo).
trattà
Accord entre doueu on plu Estat dessù de problémo d’intré comun.
tribù
Monteunn de sout qu’ou deit iéhre paiò a l’Estat on a in otro eunn peblicco. Ou sont de tribù le talhe e li empó.
tutour
Pressenò nominaia do dzeudzo pre souanhér li intré d’ina pressenò encapabla de fare-zo soletò
ufishalo dzudishéro
Depandeunn peblicco qu’ou l’at lo devouéro de delivrar (notifeiér) carque atvdzudishéro on amministrativo a le presseneu enterishìe.
ufisho do catast
Ufisho qu’ou teunt lo registro do catast, ou lo conserve, ou lo béte a dzòrt e ou done d’enformashon i sitadin.
ufisho de collocameunn
Ufisho peblicco qu’ou réglhe les assunshon di dzevenó e di tsomour ehresù an ina lista aspres.
ina tantum
Espreshon latin-na que lhe vout dire "pre in còl", "in còl rinque".
Unione Européeintse
Unione poleticca e economicca di Estat européein (deveunn lhe se mandave Comenetà Economicca Européeintse).
us sevicco
Bieunn qu’ou l’apparténo i sitadin d’ina determinaia comeune e qu’ou sont dzerà de la comeune méma.
USL
Unità sanitéra locala. Do 1995 lh’eut ihà trasformaia an asienda sanitéra locala (ASL).
usocapion
Unò de le manére que la lei lhe prevoueit pre venir proprietéro d’in bieunn. I se vereféie canque carcun ou l’at in bieunn pre ina perioda de tein continuà, ahablì de la lei (pre esimplo, la proprietà d’ina piéhe lhe s’aquiste pre usocapion apré vent’an).
usofrut
Drouet d’anovrar in bieunn doquin i s’at pa la proprietà, pre mo que héta lh’apparteunt a in'otra pressenò.
vacatio legis
Espreshon latin-na que lhe veunt anovraia pre endecar lo perioda de tein (normalameunn de 15 dzòrt) pandeunn laquinta ina lei que lh’eut ihà approvaia e pebleiò dessù la Gaséta ufishala lhe prodouit pa encorò si efet.
VEA
Valutashon d’empat ambientalo. Lo prossedimeunn avó loquin l'amministrashon lhe vereféie que la costrushon de determinaie ovre lhe domadzisse pa l'ambieunn.
varieinta
Modeficashon d’in plan urbanisticco.
verbal
Documeunn qu’ou conteunt la descreshon d’in fet (pre esimplo, lo verbal de la reunion d’in conselh comunalo ou dehrit on ou sintetizhe toteu le tsose qu’ou véno dite on féte pandeunn la reunion).
vidimar
Betar in timbro on ina firma dessù in documeunn pre donalhe validità.
lieunn
Lemitta a la proprietà on a l'attività privaia, contenouò din ina lei on din in at amministrativo (pre esimplo, lo lieunn ambientalo emposà dessù ina piéhe ou conseunt pa de batir dessù de helò méma).
vist
Firma on timbro dessù in documeunn qu’ou prove qu’ou l’eut ihà lesù e approvà.
Volteura
Trasferimeunn d’in contrat on d’in at d’ina pressenò a in'otra. Canqu’ou se veindo on ou s’atséto de moueizhon on de piéhe i fot registrar lo passadzo de la proprietà (volteura catastala).
commenta