Ÿ citti dla scòla elèmentar at Frasinei i sòn:
Gianluca Bonatto M. Andrea Brunasso Cipat Valeria Cattarello |
Classe I |
Alice Brogliato M. Jessica Callà Francesco Marchiando |
Classe III |
Alex Brunasso Giuseppe Marchiando Massimo Marchiando Elisa Rancaglion G. |
Classe V |
Milva Panerio |
Maistra |
Per leggere la nostra ricerca in dialetto dovete consultare la tabella che segue:
ā ē ī ō ū |
Suono prolungato |
è ò |
Vocali aperte |
é ó |
Vocali chiuse |
s - c |
Come bes-ce |
ü |
La u francese (casül) |
ö |
La eu francese |
ê |
Come sêstin |
ŝ |
Come bãsin |
u |
Come bolei |
o = u |
Come polast |
ò = o |
Come mòr |
L’EMIGRASIÒN
L’emigrasiòn a l’è an muvimênt, an cambiamênt dal pòst at residênsi. A po referise a na spustament definitive o pruvisori, cha po dürar par na stagion. I emigrant i lasavân i post an ti chi a stavan par andar bers at post divers specialmênt par motif at lavur. Da Frasinei tânte persune amparsippi dal 1900 son partie par sarcar fortüna an post dalogn, cacôn i son sta an America e la magiur part an Frânsi. Tanti i son riturna al so pais e iam seguita la vitta da contadin. Tânte parsune son ritorna e ian seguita a lavorar an campagni.
EMIGRASIÒN DEFINITIVA (PRIMI 1900)
Tânta gens at Frasinei, al principi dal 1900, son andà vì an serca ad fürtüna par pusèir vivar pí da ben. Suvëns i amn lásivan al pais la fna lavurar an ti ciamp.
L’AMERICA
Perono Cacciafuoco Giovanni (pari dla trisnonna dla scular Marchiando Giuseppe) a l’è andá da sul an America an serca ad fortüna. A stave lai parché a l’ere l’unica maneri par vignir canchi sot. Al so riturn a Frasinei la fna i a gnin vulu saveir ad partir cun chel parché i vulive gnin lasir la sua tèra e andar paré da logn. Pareri i son asta tuti a Frasinei e ian continua a far la vita dal contaden.
Monatto Giacomo a lé partí par l’America dal nord e a lá truá lavur cume magasiner an na feruvia. A sá stabilí an America parché al lavur ca fasive a iá piasive. A lé riturná a Frasinei an tal 1931 par salutar tuti i parent, dopu trantöt an at lunta-nsi.
L’ARGENTINA
Al pari ad Marchiando Pieruccio (sunadur ad fisarmonica) a lé emigra an Argentina an tal 1910. i lai a fasive al cuoco par i minatur e ad noit a su nave la fisarmonica par divartir la gens.
Al pari ad Bongera Domenica a lavurava i ciamp a Frasinei. An giurn a lé parti par l’Argentina e esattamnt a lé andá a Buenos Aires. A lavurave an na casiná ma a lavurave gnin par vivar. Ai piasiva star ichi e a lé pignin turná. Alá lasia la sua famia a Frasinei e a scrit pochissime litre a sua fná.
LA FRÂNSI
Tanti emigravan an Frânsi na tera tantu pi visin a l’Italia.
Tanti emigravan vers Grenoble e precisamnt a la “MOTTE” de Grenoble par lavurar an tle miniere at carbon. Stavan luntan da Frasinei tanti ani e riturnavan purtando marenghen d’or.
I MINATUR
Marchiando Teodoro Bartolomeo (al bisnonno dla scular Marchiando Giuseppe) a lé andà a lavurar cume minatur an Frânsi. Chel a sa dedicá a la costrusion dal gallerie. La sua fna ie sta a Frasinei a continuar i lavur a dla campagni. A stava da longn tanti meis e a turnave mac ogni tant. A continuave a star an Frânsi parché a lere l’unica maneri par vagnir canchi sot.
Purtrop a causa dal grame cundision ca iere an tlu rá a lé nu maladu ad silicosi e alé mort giuvan a la sive quarantises an.
La Frânsi i nive vuvá cume na tera par far fortüna e iere têntu pi visin a l’Italia.
La sor dla bisnona at na mattà, Verzellino Elisa, peina spusa i sa trasferia an Frânsi, a Marsiglia. La famia ia ancuminsiá na attività commerciale chi comprendeva an negosi ad alimentar e i giravan anche par i marcá.
INTERVISTA A MARCHIANDO PACCHIOLA LUCIANO (messu at Frasinei)
I me zii i son partí par la Frânsi an serca ad lavur. I son andá a Parigi e ian anciaminá a lavurar an tan lattificio. I miei zii sa sciamavan Marchiando Paciosa Mario, Cichen e Spiri.
Spiri a lé sta an Frânsi, invece Cichen e Mario i son riturna a Frasinei parché ian gnin fet tanta furtüna.
L’INGHILTERA
I parênt ad Massimo Marchiando (V elementare) i son migrá a l’éster. Na sua cusiná (Carmelita) na a Pont Canavese al 13 utubar 1943 a 19 an ié andá an Inghilterra dopo chi ia frequenta al liceo linguistico par astudiar l’ingleis. An tal 1966-67 ié riturná an Italia, e precisament a Turen an te al Consolato ingleis ia cugnusu an matet. Al giurn 8 utubar 1967 i son as pusá a Turen e i son andá a vivar an Inghiltera e ancó al giurn d’anchui i vivan lai cun la sua famia.
An Inghiltera aia studia a l’universitá at Sheffielt e aia pia trei laure. Anchui lavare cume curdinatris dal dlansem dal maistre. Aia dui miná: Davide-Alan e Paolo- Simon.
L’AUSTRALIA
Intervista a Alice Brogliato Mossina at III elementar:
“Al mè nonnu alè andà an Australia antal 1950 e alè riturnà antal 1956. alè sta par ben 6 an an nà tera furasteri. Pürtröp m-i ieu gnin avù la pussibilitá at cugnoslu però tramite am pari polu cuntar al sue conte, che chiël a cuntave ai sui ma-t-t.
Al só lavur alere at tair le cane da süccar. Alere l’unic italian an tal ciamp ichí, e poi a sasive far da mingir e paré ia fasivan far la pasta cun al sugo. Ichí alasive cugnusú n’om at culur e iasivan fet sübittu amicizia, pürtrop antal periodo lai aiere ancó at problema rasila e i nëiri i pusivan nin bëivar ne ven ne wuiscki anche se l’amis dal nonno alarí vulú almeno sagialu, paré na dimengi c-inchi tuti iser a masá a là sarà den an na casiná cun l’aiut dal só amis aià dunà nà buttà at “wuiski” e parè la vota lai asà gavà na sudisfasion.
T-nte parsune ian pöura di sarp-nt e mè nonnu a fasive part da stichí, fina che na nòi a là vöi anturciglià a na pila, antichi chiel a durmive, aiere an piton, cal baicave ma ai fasive gnente. Parè aià pasà la paüra e aià dunà anche da mingir. I son t-nte al robe cà cuntave al mè nonnu però astisè i son astà caie pi impresse; a visive anche che par andar an Australia par via mar as bütave an mëis”.
EMIGRASION STAGIONALE
Tanta gens at Frasinei a lá lasia al pais amá par sarcar lavur an piana o an sitá. I stavan dalogn cachi meis e poi riturnavan a Frasinei cun cachi sot.
Tra lur i seran:
|
|
AL MÜLITTA
I mülitta at Frasinei i rivan pichi dauti dal frasion: Quer e Muntor. Querio Giuan alé andá a Ast e ichí alá anciaminá al lavur at mülitta. Chi-el a grive tutá la sitá cun al sue terghe par mular i cutel, tisuire ecc. Dopu t-nti an a lá dicidú da stabilise a Ast: a lé turná a Frasinei cachi vota.
AL MARSER
Al maser par vignir cachi sot andave giù an diverse sitá a vindr d’scaparon:
al pant da testa, al pant da nas, parapiogé, agliai di ciusir…
Cun an zaino e an fagot a spale a partive da Frasinei par an po att tmp a girive diversi pais a vindr, prima at turnar a mason.
AL MUNDINE
Tante fné i lasavan al so pais stase at far al contadine. Lur indavan a far al mundine an tal risere at Versei specialment a Trino at Varrei. Lur i seran ubligá a lavurar tot al giurn sara ansima al piantine at ris e cun al ciambe a moi antl’aiva dal risera. Al fne i stavan da lògn da masòn pär chanchi méis. Anchi se al lavur a l’ere dur, is divartivan al feste urganizá an ti pais, an ti chi pusivan balar e cognòsar tënta gëns nova.
AL MAGNIN
Perono Garoffo Battista a fasive al magnin da l’itá at terse an: a lá amprondu al mastir da un om dla Val Soana. Na numerosa famia at magnin a l’ere cala at Brunasso Cipat (Ni Burgial). Da aista i stavân a Frasinei a far al fen. Minni e Luis, ansen ai nivut, i son sistema a Cortemaggiore an ti ch’iasin an post fiss par lavurar. Dai chi i sa spuntavan par turnar a mason al saba. Amparsippi i giravàn a pia doppu an biciclêtta. Dopu spusá a la abbanduná al mastir e alé andá a lavurar an fabbrica cume saldatur. A iere però sta l’amur par al vei mastir. Paré a la dumengi andave un’tubergi a stagninar caserole, cuir e forchette e diaute robe.
AL MARGHER
An tlin vern i margher i calan giù parché aie la nei. Prima d’andesne anta preparar da mangir, musar, e bütar al tüpine al vace. Doppu aver tot prepara a san diamine. Doppu aveir anciaminá tèntu, as ferme a mingir e a ripüsase an po e doppu is büttan türna a ciaminar. Chanchi i son rivá an pianûra i bütan al vace den an tal búl. Chanchi ai rive l’istá as vai turna an ti alp ansima a Frasinei.
Fina a l’autu an al pari at la scolara Jessica (III), Jonny ch-nchi a gnive l’uton andave giù an piana cun al vace, parché s’ialp a fai fret. A partive da Frasinei e andave giù fina a Ceslamont. A vace iasivan at grose tupine al col. Ch-nchi i rivavan an piana i butavan al vace den antal bul. Ch-nchi i rivave l’istá s’andave turna ant-ialp ansimá Frasinei. Al famìe at Giuseppe (V), Francesco (III) e Andrea (I) an tal t-mp at mei e giugn i van an ialp zuri da Frasinei cun al vace. Andrea aiá porte cun al camiu fina an toc pöi aiá lase andar a piá fina a Martinet.
A Francesco e a Giuseppe a ia pia andar a Canfier.
Al margher ca sa sciasne Bertu cun al vace a vai ai Scaler e poi a la Miunda. Bertu a ia tréi mul e con lur a porte a tume an Barciòt e poi a ven al formager a pie e a ia porte a vender an piana.
Nino a fai al margher cun tutá la sua famia. Da giugn a stembar portan le sue bes-ce a sl’alp: ian quasi otanta bes-ce e cachi caval.
Cun l’aiüt di cagnel i largian fina an uton anche an ti bric pì brüt.
I calan na vota a la smana, cun i caval, par purtar a sl’alp la mingir e iaute robe. An tla cavana a i è poche cumiditá, ma aven druá mec da istá, antan an ti auti m-is i vivan an piana, an na casiná dariva a Rivarol.
L’UPERAI – EMIGRASION DAL SICUNT DOPU GUERA
La svilup dal sitá a lá creá l’emigrasion at t-nti dai pais at muntagli. La gens straca at lavorar tot al giurn anti ciamp a l’é partia par al grande sité antichi al lavur ant al fabbriche alere t-ntu.
Al bisnonnu d’Elisa (V) e at Gianluca (I), Truffa Giovanni, ale parti da Frasinei par andar a Turen an tal 1945. Aia truvá lavur an na fabbrica cume uperai e a lé riva a guadagnise an pó at sot. Doppu tanti an ale rivá turna a Frasinei, al so pais che tenti amave.
Giolitto Baldino a lé andá an serca ad lavur a Giaveno an tla provincia at Turen. A lé partí an tal 1960 par la manifattura, a la fet fortuna parché a sa vagnia la pension. I son farmá definitivament e ian buta su famia.
RAPPORTO
La quasi totalità degli alunni è dialettofona, soli i tre allievi di I non parlano il dialetto.
Le famiglie degli alunni sono tutte dialettofone.
L’insegnante è di Borgiallo Canavese e parla il borgiallese.
A Frassinetto vi sono frequenti varianti linguistiche: molti termini differiscono da frazione a frazione. Inoltre i giovani dialettofoni tendono a “italianizzare” il patois locale.
La ricerca sull’emigrazione è stata svolta in modo collegiale dagli scolari e dall’insegnante, che si sono avvalsi della collaborazione delle famiglie.
commenta