Les Valades dal Kié
Lueies, persounes, caouzes di nosti caire
"I'll note you in my book of memory"
(SHAKESPEARE, Enrico VI part premiero, II, 4)
Coumo beleou sabè jò, Fredo Valla e ioù sien en tren de virar en doucumentari suz les Valades Ousitanes. Ez n'obro que voularioun coumpleto, ezaouriento, fousìo de tuchi i aspet de nosto coulturo. La realizar vol dir dran tout counouise a founs lou noste teritori: la naturo, i pais, les arquitetures, les coumunità, lers persounes, les inistatives. Pr'aquestorazoun se sien prepaouzà, per encoumensar, de virar nostes valades en lounc e 'n larc, armà de na pichoto maquino da preso. Aqueste que taquen a publiar ez lou diari di nosti vir, e 'speren countinouarè bou lou diari des riprezes, que soun jò encoumensà bou na trasferto en Lengodoco e Gascounho.
Inutil estremar nosto geno en t'i journ pasà din les valades brigasques e dal kiè. Beleou anen sbacalir i lenguisto e reziguen d'ese counsiderà d'encoumpetent, ma nous chal dir que i tentatiou de countat lenguistic en ousitan bou lou mounde dal post soun està ben da mal. Couro aven serchà de "stachar boutoun", lou mai d'i bot la gent trubulavo a nous coumprene e respoundio en piemountes de Moundouvì ou en italian; e se parlavo din lou siou patouà a trubular eroun nouzaouti. Les caouzes istoun coum'acò, ez inutil l'estremar ou far finto de veire carcaren d'are. Lou sens de na intercoumprensioun, que ben souvent nous estouno couro magaro parlen abou d'ousitan que vivoun a 1.000 quilometrou da nouzaouti, isì semeo pa eziste. Beleou lou noste proublemo ez decò de pa aver en referent loucal que faze, coumo la se dì, da mediatour lenguistic. Tetun apres aquesti journ nosto fe din l'unità lenguistico des valades sort na frizo felà.
Per vous ne countiar uno, suz la pialo de Fountane, en minjant mrendo bou nosto solito bouato de toun, serchavoun, senso chanso, de devizar "a nosto modo" bou dui viei dal post. Dran d'anar vio Fredo voulio per lou menou i lisar bou lou pu ousitan di salut: ARVEIRE! Ma un di dui vieiet escazi se resentio, semiavo alarmà, ezbuì, coumo se i avesoun dich qui sa so que. A n'aquesto miro puolioun pa far d'are que se butar a rire, d'en rire 'scazi liberatour, coufermant a l' ome aquì que eroun per da boun dui baravantan. Ma sempre din lou meme pais trobavoun en moument apres l' uis d'en garage bou na groso scricho: "KIE' DEVO USCIRE". Escroure KIE' e pa IO, sourtoù per en proublemo pratic de poustege, marco na pichoto cousienso de la lengo. La realità ez, coumo toujour, entourtouvinhà.
Ma din aquesti journ aven decò counouisù ben de mounde gentil e enteresant. Dran tout Francesco Pastorelli, lou jouve que aven troubà a Carnino soutano, entè i siou vivoun encà tout l'an. Francesco ez en tren de se laourear en engenierio a Turin, e semeo ben enteresà a les questioun de soun teritori, coumo demostro decò soun article publià ent'aqueste numre de Ousitanio Vivo. Nous a menà veire i cantoun pu joli de sa ruà e l' ez està ben piazent. N'aoute bel rescountre aven agù bou Bastianilou Unia, poueto countadin dal Rastel de La Preo (Prea di Roccaforte Mondovì). De ele la revisto VALADOS USITANOS a jò semoust napartìo de pouezies din lou 1992. Decò isì, bele bou i solit proublemo de lengo, aven agù lou piazer de counouise uno d'aqueles beles fegures d'ome ajà que rezistoun ent' les valades, coumo a testimouniar la soubirano coulturo di nosti viei respet a lou vouid di nosti pais d' encui. N' ome tout d' en toc, en moure fu stià da l' aouro e dal soulei, abou d'uei "poulit", proufound, viou d'enteligenso. D'uei que parloun. Qui, din chasque valado, a pa counouisù n' ome coum'acò?
Disendent la valado apres aqueste encountre s'afermen din na pichoto ruà (Bertin) que en bot l'ero en counvent doumenican. Suz na fasado mezo dericà l'a de pentures dal XV siecle, din n'estat d'abandoun epuivantable. Lou pintre pareis ese en tal Jouan Mazzucco. Se veioun encà beles raprezentasioun de vito countadino: l'ome que fai na fourmo de fourmage, le fees en pasturo abou lou chan, lou lebre que 'scapo. Per ben de siecle nosto vito isì ero verament pa chambià.
N'aoute moument da navizar ez està, apres la vizito a Upega bou sez aoutes mizoun, lou pasage sal caire ligure de nostes mountanhes, bou nebies bases que van e venoun. Na moutoureto paso per la vio 'sperduo ente sien en tren de filmar. Ez en garsounet que vai a na granjo oouto alai. Aquelo "vespeto" saoutà foro da la nebio e mai 'scoumpario en paou pu 'n 'lai nous ezmeo, din lou silensi metafisic de la mountanho, carcaren que a valour pouetic. I pais ousitan de la Ligurio soun de na beleso unico: aouto suz en sere rouchous, sarvajo coumo en chastel antic, Realdo; paouzà din na counco suz na pichoto lengo de tero, bou alentourn d'estrech champ coultivà, Verdeggia. La visto de Triora nous meno la fantazio al paragoun abou d'aouti sere de nostes valades: San Martin en val Mairo, Sederaie en Val Varacho, Chanmoulin en val Grano, Chasteiran en val Cluzou..... Les uniques persounes que trouben e serchen de far parlar soun de muroou sal travai: i ariboun da V intemiio e soun meridiounal...
La deriero caouzo que poulen repourtar d'aquesto vinco "din lou sud" ez l'encountre bou na palasino: en gros, gigantesc palais pa fenì. Se trobo a Mirai, ruà de Frabouso Soutano. Din lou gener "coundouminiou bastì a mità" aquesto ez, per dimensioun e 'stat d'abandoun, n'obro da premiar bou na medaio, bele que la councourenso din les valades sie forto. Ez carcaren entre i ambient da telefilm american (sheno: sparatorio final din la fabrieo dericà) e les famouzes ruines dal Piranesi, entè la naturo se repren, bou sa fasoun pasiento e mezio, l'espasi que i ez està gavà de forso: les nià di oousel din i pertuis di moun, les goures e i fraise que creisoun suz i lindal. Dapè an'aqueste mounument a la speculasioun edilisio la jeno de l' emprezari, ou na sio destrasioun, a lisà drech en gros e viei piloun, bou de pentures encà en boun estat. L' ensemo palais- piloun fai coumprene mai de caouzes suz la deriero estorio de nostes valades que pa en baroun de statistiques. Na prezenso asegurà din noste doucumentari (bou l'espouar que a carcun vene pa l'ideo propi auro, apres beleou 20 an, de lou campar chabal).
Pu a la pouà de la memo valado descurben Prato Nevoso, paradis di turisto ligouri. Viren pr'aqueste avort de pais, filmant da la vituro: so que veien nous fai 'star a goulo duberto coumo de meinà. Ez en sementieri de palasoun ourible, en muzeou de i ourour "en plein air", na lonjo lonjo secuenso de champinhoun en siment armà arlounc de na vio que mounto bou 2 ou 3 vir, a 'n saret. Coumo 'scrivoun les guides turistiques: val na vizito. Uno des lueies pu enfernales des valade ousitanes. Lou bel ez que tra aquesti bloc de siment, e sien din na chaoudo journà de fin setembre, minco tan se vei na boutieio duberto, en bar, na persouno que paso, ne 'sluchar de vito umano. So que fazarèn isì aquesti? Boh?
commenta