FRUTTI E VERDURE DI UNA VOLTA

IN CUCINA – ÄN CÙSINA

‘Na vota as-duvravän mäch fruta e verdure d’la stagiun; as-custùmavan nin le primissie. Le fumne a cuijän dan t’al so ort tut que ch’a –j-servìa per cùsinar. La minestra a l’era al piat ch’a mäncava mai e, suveïns a l’era l’unic.

Le minestre ch’a-s-fasiän ‘na vota a-s-erän:

• än la prima la minestra marià a base at patate e erbe dij pree

• än l’istà la minestra ad verdura cun tute le verdure ad l’ort

• än l’utogn e än l’invern castegne e ris cun le castegne seche còte an t’al let e al ris

La verdura a servìa co’per far le salade.

D’invern a-s- mängiava salada at fasoij e patate, salada at coij, salada d’indivia o ad grasun (ch’a cress se l’eva a l’è ad funtana).

Än la prima a trionfava la sicoria dij prèe cun ij of dur.

Per al rest ad l’an a-s-mängiavän le salade d’l’ort.

D’invern, per le feste grosse, a-s-fasia la bagna cauda, ‘na sausa a base d’òle, aij e änciue per muiar la verdura, specialment ‘l coi.

CONSERVASIUN PER L’INVERN

La fruta e la verdura a väntava vernala per l’invern.

• Pum, prus e patate a finiän an crota al frësc

• i pur, le rave e le carote sustrèe suta la sabia

• i puvrun a-s-bùtavän an t’al duj cun le vinasse

• l’uva a l’era pëinduva an t’al suler

• le nespule e i cachi cugine an t’la paja

• le castegne sechèe ann t’la ca d’la gra cun al fum

• nus e ninsole vernèe an le cavagne pëindue per salvaje dai ret

I pum e i prus rusnëint nin moeuvër, drinta al duj e quercièe d’eva ad funtana, a-s-vernvën fina la prima; cun i furminej a-s-fasìa al sidro.

‘NA PUMADA MIRACULUSA

A fa bëign per tänte maj e ad mal a na fa mai; pruvar per cresëre.

Ingrediënt:

• ¹ /₂ liter d’òle d’uliva ad cul bun

• ‘na grossa pignàa ad secunda pel (cula vërda) ad sämbù)

• än toch ad sira vergine

• 7 foie d’ulivo benedije

Bùtar tute ij ingrediënt an ‘na pignata nòva e far cosër, adase adase, an tal cantun d’la stua a bosch, fina che la pel dal sambù a l’è disfèta. Versar la pumada cauda drinta a cite bùrnie ad vedär e seraje quänd ch’a l’è frëida. Vernala al tup.

A serv per le ferite, per i niss e per…le unge ancarnèe.

MENÙ TÙT A BASE D’ERBE E VERDURE A LA MODA D’NA VOTA

(A LA FIN AD L’INVERN)

• Puvrun brùsc a le vínasse

• Mínestra ad castegne e rís

• Fríta d’scíule

• Salada ‘d grasun

• Pum e prus rusnëínt än composta

• Fí sec e uva pasarína

L’OR DIJ POVËR: L’ÒLE AD NUS

Le nus, per i noste vej d’la muntagna, a-s’eran presiuse dal mumëint ch’a dasiän l’òle.

Dopo avëi-je cujùve e gavèe da ‘n tal piass, a-j-runtijän per pudëir turciaje. Cùi ch’a n’aviän tänte a-i-purtavän al mulin; cùi ch’a n’aviän poche a-j turciavän drinta än cit torcio a män. L’òle a servìa per far da mängiar, per mësina e per viscar la lùcerna.

E PER FINIRE I VECCHI DICEVANO CHE

E PER FINIR IJ VEJ A DISIÄN CHE

• Grane e bosch ad ginëivër a prutegën la cà dal malöj; a sen ad bun augùr brusèe per ij-a-spus.

• A sän Giuan ‘na rama ad nus davanti a la stala a verna le bes-cie e a marca al tëimp: se a sëca la foja l’istàa a l’è frësca, se a sëca la nus l’istàa a l’è succia.

• La pulenta a l’è pì buna se än tal furnel a-j-frusa ad bosch ad ginëivër

• A la prima tùte le erbe ch’a tirän testa a sen bune per far minesta.

• ‘Na vota ij cit a-s-truvavän suta ij coj!

• Pän e nus, mängiar da spus.

• Cunta le gamule: än ramët ad lavanda, tre foje ad lauro e tre grane ad pëivër.

• Trënta, quaranta, an fila suta ‘na banca; capel vërd e barba biänca.

Que ch’a l’è? (Ij pur suta la nita, än crota).