I

Çò que aicí ve contiarei, poeriá èsser un qualquaren al primier regard un pauc simple mas que per mai d'una rason m'a semblat bien enteressant. Penso que la siè capitat a bien de gent de passar una vèlhaa en bartavelent abó qualqu' un que, a un moment donat, comença de te contiar l'istòria de sa vita que dins aicest cas, dal temps que ilh se debana, ilh ven totjorn plus enteressanta man a man que las oras passan e la votz ilh se fai raucha e fatigaa.

La ploviá e la fasiá freid. Era una nuèit de fin istat, escura e solestrosa e lo descors s'era charjat d'enterest perqué fait complit per dal bon e vesin dins lo temps. Lo contiaire expausava çò que li era arribat en maniera francha, dubèrta, comà se a la plaça de mi la li fosse istat l'amic plus fiat. Dins quèlas paucas oras s'era venguá crear una complicitat que pòl naisser mesquè entre de òmes adont un tròba en l'autre un bon auvent a sas paraulas, un que compren sensa sul moment cherchar d'explicacions o donar de conselhs. Me queso sul verai nom dal luòc adont s'es passat tot aiquò comà dals autris - que pas mens ai nomat abó de noms de fantasiá - a part las grandas vielas; totun pòio dire qu'era dins l'ocasion d'una promenada faita en auta montanha qu'ilh m'aviá menat passar la nuèit dins un refutge pròche d'un alp tengut per una familha de l'endreit. Era la bass'ora quand ai conoissut quel que, dins l'expausacion dals faits que venaren, ai puèi demandat Sandre... Sandre Boquet ; l'ai vist de luènh, dreit sul crest de la montanha, abó a sos pès un chin de la borra lonja, rossa, un labrit, entrementier que lo solelh donava son darrier rais de fuòc. El, la montanha e lo ciel. M'a semblat subit un simbol, al era lo darrier jarraç que d'aiquíaut desfiava lo mond entier. Bien de chausas, comà la mesma lenga e en fin finala la mesma origìna dins la ruda vita de nòstras montanhas, nos avián totsuèita units en desbarassent perparelh la mesfiança que en genre fai barriera a de rescontres pariers e fait chaire la gruèlha sinhassuá que los aveniments avián fait charjar a cest òme. Era quasi jorn quand se siem laissats. Dins de mi era ja naissuá l'ideá de butar tota cèsta istòria sul papier, belèu pas per tuts los faits que la caracterisan mas per son final que poeriá mostrar ben que certenas valors, trampinhaas e mesprisaas per la plus grand partiá de la gent, pòion venir dins de moments de besonh de grand ajuá e guiá per retrobar lo sentiment perdut e donat per mort. Per Sandre Boquet ilh es istaa sa salveça morala e foet per sa revenja politica e culturala, lo soastre que l'a menat rejónher e ganhar lo broaç qu'al aviá descendut dins pas gaire de temps. Sensa paor de far de retòrica enutila, Sandre Boquet poeriá èsser una flama, un exemple, una beluá que fasarè mai alumar los clars que ilhs se sion basits en cèstos darrieris ans dins nòstra tèrra occitana. Dins cest conth se mesclan puèi de faits, de situacions, de moments que ilhs sion istats viscuts per d'autris qu'ai agut conoissut e perqué pas zo dire, de mi mesme dins cèstos ans passats. La granda viela a totjorn sonat abó sas clòchas un molon de mond laissat de caire, los mens aprestats a los auts e bas de sa vita. Chasque jorn cèsta maniera de viure fai naisser de gasts que pòion a long anar resultar talament malaürós de condicionar sobretot 'quèlos joves qu'an totjorn l'escarcèla vuèida e arriban pas, perqué n'an jamai agut la fortuna, de s'endraiar en maniera melhora vers d'autris ideals. Mas, comà chercho de dire en cest conth, belèu en maniera un pauc utopìca mas que en sostança retrai de veritables aveniments, la li pòl totjorn èsser un retorn. Gaire de viatge, a un certen moment, se siem virats per véer çò qu' ilh es istaa nòstra vita fins en quel moment e li avem vist totas las manganhas e los esvaris que plan planot avem charjat dins una bèna que se rablem sus l'eschina e nos acabla, tròp pesanda per nos ; mas gaire de nosautris an agut la fòrça de chanjar, de fotre tot a las urtiás e cherchar de viás novèlas. Mas gara! pas chanjar tant per chanjar, comà tantis dison de far al jorn d'encuèi, Sandre pas mens al es un de quèlos qu'an ganhat la batalha contra èlos mesmes; a sabut chausir entre las chausas, triar la semença bona per emblavar son champ. Lo champ al es nòstra tèrra, paura tèrra mesprisaa, colonisaa; çò que li bruelharè encara aiquí sus, aüra que tot al es vengut girp?

Lo patron dal refutge al m'aviá donat un leit dins una chambra abilhaa de bleton al primier plan dal velh casei. Los eran de leits a dos plans e dins la chambra 'os eran sistemats en cinc personas. La li era un parelh de coblas de joves, d'amics, que los avián pas fait d'arre que rire e bavardar dal temps que ilhs butavan en òrdre sos bagatges. La me semblava d'èsser de tròp e avioc quasi vuèlha de demandar al patron - Peiròt - qu'ai era puèi una vèlha conoissensa de quand 'os s'amusavan per las charrieras de nòstre vialatge mesme se al aviá ja qualques ans mai que mi, se al aviá un'autra chambra, plus tranquila per mi qu'avioc enveá, dins quel moment, de me ne'n istar per mon conth. Sioc descendut a zo cherchar mas de chambras libras pas una. Sabioc pas decò se cinar o se minjar un pauc dals viures qu'avioc adut dins mon abrasac. Pas mens al era encara vite; auvioc pas luènh lo son de las sonalhas e dals rodons d'una vachariá qu'ilh veniá tochaa a l'aviron de l'alp qu'ilh era aiquí dapè. La se sentiá decò japar las vèças e los bralhs e los subles dals bergiers que las aissavan. Sioc anat fins ailai a travers d'un praal tremp d'aiga e glafit de plumets e ai mai vist quel òme qu'avioc entrevist dal temps qu'arribavo aiquíaut. Entrementier las nèblas avian fenit de crubir la comba e la fasiá freid. La li eran doás maisonètas e un teit, long, quasi nau, cubert de tòlas. Las maisonètas, non pas las eran encara

cubertas de lausaròts adont la se veiá qualque tòc de tòla rulhenta, plaçaa per chavar las estiças a de cuberts que de segur ilhs avián besonh d'èsser refaits. Me sioc avezinat al teit dal temps que un parelh de vèças venián vers mi en japent. Una votz dal teit a bralhat : "passa viá" e las vèças totsuèita las se sion quesaas mas las an contunhat a mostrar las dents. Sioc intrat. Qualquas lumieras esclarzian lo luòc. Las vachas dausaüra las eran a sa plaça e un garçòn, qu'al aurè agut seze, derset ans, al era entren de las estachar. La ni aurè agut una quarantenaça. Ilhs duvián las blechar e volioc pas embarassar. Aic vist que lo teit al era ben organisat; la li era fins una machina per blechar que aiquíaut aurioc jamai pensat de trobar.

"Puèi qu'iè agachar... de viatge desranjo qu'iè?" li ai demandat. Lo bergier al a fait de non abó la testa e aic entendut un qualquaren que ressemblava a un "no... no!" Los dos òmes plaçavan los aspirators dal lait a las poças e lo lait veniá tirat dins la machina qu'ilh aviá un cubercel de material trasparent. Agachavo sensa parlar lo lait qu'al esbrichava, susnavo lo flat dal leam e de las bèstias, auvioc lo batre de las estachas de fèrre contra lo plataç de la crèpia e luènh la rumor d'un generator. Pensavo qu'ilhs eran ben aisats e que quel bergier al duviá èsser encara jove.

"Quand 'os siatz arribat amont, aic vist que 'os trenflaves" al m'a dit aprés de qualquas minutas lo bergier dal temps qu'al plaçava sa machina al caire d'un'autra vacha. Ja, al era verai, quand ero entren d'arribar al refutge, ailai, caire dal riu, adont la viá fai plusieras vingas e adont la se veá la fin de la clusa que mena al plan, sus la cima d'un crest avioc vist un òme, plaçat sus un rochier abó las chambas un pauc escartaas que al semblava se gòdre lo darrier rai dal solelh; puèi al era despareissut, la li era sobrat ren que las montanhas que las venián totjorn plus roeas e la gorja qu'ilh chaiá dins l'escur. "Ha, 'os eres vos aiquíaut sus quel saret, la me semblava ben... sabatz qu'ero ben fatigat! pensavo pas que aicí a la Muandaça la li istesse mai qualqu'un..."

"Al es ja lo segond an que 'os li siem nosautris" al a encara dit l'òme "aic ereitat cest alp de mon barba... lo Camile, al era lo fraire plus velh de ma maire, per parelh aic pres mi tota sa campanha bòrd que als autris de la familha li enteressava pas gaire". Entrementier lo trabalh avançava. Las vachas a son espòrri las sopatavan estachas e las moinavan.

"'Os n'avatz bien a blechar ?" li aic encara demandat. "N'aic just una vintena... las autras l'es tot de vachas pròntas e puèi aic encara un pauc de manzas mas quèlas las laisso fòra que la li a pas besonh de las enclaure; puèi aic encara un tropelòt de feás e qualquas chabras en ratge, las deurian èsser amont per Valfreida. Se 'os siatz pas pressat venatz dins maison que 'os buvèm un veire ensemb". Just fenit de blechar siem intrats dins la cusina de la muanda: un fuòc de branchons de bleton brandava dins un foier plaçat dins un canton; la li era puèi una lonja taula abó las chambas tornilhaas adont una fèmna, jove, ilh era entren d'aprestar al clar d'un lume a gas. Dos mainaròts, plaçats sus una cubèrta pel sòl ilhs eran entren de s'amusar abó de cubets. Ilhs auren agut environ dos quatre ans. La se istava ben dins quèla cusina, viva d'una vita simpla que ilh me portava areire d'ans, dins los ans de mon enfança mas pas mens la li era qualquaren de diferent, beleu perqué aurioc jamai pensat de me trobar derant a una cobla de joves abó de mainaròts. Dal temps que sonjavo a tot aiquò l'òme, derant de me far assetar, al s'es presentat en me donent la man : "Mi sioc Sandre... Sandre Boquet" dal temps que decò mi me presentavo e dizioc "plazer!" Puèi al a sonat sa fèmna "Cèsta ilh es Maurilha". Aic jutjat que ilh duviá aguer just vintesinc, vinteseis ans. Bruna, ben faita mesme se abilhaa malament ilh aviá un visatge regolier abó de labras plenas que de segur las sabián sorire. La cusina era ben neteaa, remaçaa; derant a una fenestra, qu'ilh aviá de rideaus a caronets blanes e roes, la li era un aiguier blanc esmaltat. Ilh era pas de segur la vèlha cusina de Barba Camile, quasi la reconoissioc pas mai. Malneta, tota emberiaa ilh faziá siè de cusina que de atelier - la li era un banc de menusier, la tòpa per esclapar bòsc, l'apia e lo faucet, de fèrres, de marteaus e enfin ilh fasiá decò de chambra de leit abó una còuja piena de vèlhas flaçaas flairosas. Aüra tot era chanjat dins quel alp, almens lo de dins.

"Minjatz abó nosautris" m'a dit Sandre "un pauc de sopa, un tòc de fromatge"; li ai respondut "e perqué pas?" Maurilha ilh a totsuèita refait la taula. Ai vist qu'ilh aviá sortit una toalha florajaa e butat d'assietas e de posadas presas dins un placard. Ilh semblava pas la taula d'una bergeriá mas la taula d'un òste, se volem un pauc rustic mas pas mens era extraordinari comà quèla filha ilh aguesse, abó pas gaire de chausas aprestat una cina que me ne'n sovenarei totjorn. Avem pas mesquè minjat de sopa mas decò de saucissas a l'alh, de trifas salaas, una toma formidabla, de quèlas qu'an la crosta un pauc roea e entemenaa per las arnas e qu'ilh sentiá las erbas de nòstras valadas. Mesme lo vin al era bon; un vinòt reond e sincere que fasiá plaser beure. Lo pan puèi al sabiá de farina; quèlas bèlas micas un pauc alonjaas sentián un pauc dal creissent e de las cenres dal forn. Sandre m'a puèi dit qu'era tot de sa produccion siè lo vin que lo pan mesme se la farina ilh era pas de sos champs.

"Al jorn d'encuèi aicí amont la conven pas mai semenar de froment; semeno just un pauc de blad per las jalinas. Arribo pas a tot far: entre las bèstias, la vinha, plantar trifas, talhar bòsc... de temps ne'n resta pas gaire."

Avem parlat un pauc de tot e aic apercebut que derant de mi la li era pas mesquè la figura d'un òme de montanha mesme se jove; trobavo que çò que al disiá era gropat a d'esperiença que ven mesquè a de personas qu'an agut fait sa vita luènh dal país, qu'an beleu viscut dins una viela e l'an aguá conoissuá coma chal. Tantotun arribavo pas de comprene mesme se cherchavo de ne'n saupre de mai. Avem començat sentir batre d'estiças de pluá sul cubert de lausas de la muanda, derant plan puèi plus fòrt dal temps que lo tapatge  dal tron e lo clar dals esluces nos a fait comprene que la se tractava pas mesquè d'un raiasson mas d'una pluá que beleu auriá durat per d'oras. "Fasatz-os pas de bila, a la mal paraa per retomar al refutge pòio vos preitar un parapluá o una ciraa; al es encara vite per anar se còujar, aüra prenem lo cafè e vos farei saiar un'aigavita que ilh fai ressussir los morts!" cafè, aigavita, qui auriá jamai pensat de recebre un tractament parier.

"Al es pas lo cas" li ai dit. "La me sembla d'aguer ja embetat a sufisança per lo primier viatge! Porioc me plaçar en çò vòstre a pension!" Sandre al s'es butat a rire "Perqué pas, la poeriá èsser un ideá se butar en concorrença abó Peiròt. Agachatz ilhs dison que abó pan e vin un pòl recebre son vesin e aicí la li a siè un que l'autre!" Maurilha entrementier aviá governat la cusina, manseirat e redreissat. Avioc notat qu'ilh era silenciosa e ilh s'era pas enmelaa dals discors que aviam fait dal temps qu'os minjavon. Aüra pas mens ilh aviá començat chas tant a jontiar qualquaren a çò que disiá Sandre. Ilh aviá una votz plaiosa e chauda; doviá èsser una fèmna douça e comprensibla e veioc qu'ilh era ennamoraa de son òme. Abó los mossis, mesme se un pauc coquins - los avián bodat per tot lo temps de la cina - ilh aviá un baron de passiença e mesme se ilhs s'eran puèi butats a folastrear, far los capricis e a plorassear pla sòmn, ilh aviá mantengut un empilh que fasiá plaser véer. En quel moment la piová a versa. Arre que tornar al refutge! Sandre a mandat Tomàs lo vaslet véer se la pòrta dal teit ilh fosse ben serraa e se las vachas las fossen tranquilas. Al se fastudiava per las bèstias que las eran fòra, pas tant per las feás mas per las mansas.

"Esperem que las anan pas se forrar de sos un bleton" "Perqué?" li ai demandat e el al m'a explicat que la li a totjorn lo dangier que l'eslucé puèsche prene l'albre e l'electricitat que ilh se descharja per las raiç dins la tèrra pòl sechar quèlos que sion aiquí a l'abric.

"Conoissatz Jan Ros dal Sobeiran? E ben l'an passat al a perdut cinc mansetas en cèsta maniera, las eran nieras comà lo charbon quand las a trobaas... amont en Comba  Freida d'albres la ni a pas gís, la li a d'esperar. Puèi qu'iè te donar dal tu" al m'a dit Sandre quasi d'emprovis "Segur, la li a pas de problemas". Maurilha ilh aviá començat a desabilhar los filhets per los butar durmir ; Tomàs al s'era apenuchat abó la tèsta sus los braá repleiats sus la taula. Òi ilh era ora de fotre lo camp. "Sandre, creoc que la siè melhs se me ne'n vauc, al es ja tard per vosautris, lo jorn al es vite aiquí dins cèsta sason" "Ista encara un pauc" m'a respondut Sandre "que la li a pas ren que presse, la plau encara e la s'ista ben aicí al chaud dal foier" e entrementier m' a encara versat dos travers dets de aigavita. Maurilha ilh m'a saluat en me disent "arvéer e venatz puèi nos trobar quand 'os sarem aval!" "Òi, d'acòrdi e mercés per la cina". Abó los mainaas ilh era anaa dins la chambra vesina. Ilhs eran encara ben revelhats e li sentioc sautar sus la palhaça dal leit que ilh quersinava e ilhs riián e uchavan de cuèr. La pluá batiá sul cubert, lo fuòc escrachava e las istava ben en escóutent sas paraulas.

"Sas-ti que quand siem vengut véer l'alp al era tot un desastre; aicí dins al era tot emberiat, quasi la se poiá pas intrar. Avem trabalhat tota la prima per butar un pauc en òrdre. Lo cubert dal teit puèi al era aval: un dals festres aviá cracat de sos dal pes de la neá e la plus grand partiá dals chabrons aviá marçat. Sioc montat qualques jorns abó un amic, un certen Renat qu'al es un bon muraor e plan planot l'avem remontat. Avem rebastat de bèli bletons que la chalancha qualques ans fai aviá estroçat aiquíaut dins la serva dal Gròs Clòt, lo festre l'ai talhat en çò meu, a las Agulhas. Las tòlas e tot çò que la serviá: pòsts, tachas e claveaus, ciment, palas, pics, l'aisamenta en soma. z'aic portat amont abó un muol... enfin n'ai agut fait de viatges mas aüra sioc sodisfait mesme se de trabalhs la n'i a encara a far". Escóutavo sas paraulas franchas e sonjavo al trabalh qu'al aviá dogut far per rendre a l'onor dal mond cest alp. "Veas-ti! Poioc pas montar aicí se rendioc pas lo luòc abitable. Al jorn d'encuèi las fèmnas las escapan per bien mens!" e al s'era butat a rire de cuèr "Sabo pas se t'à jamai entendut parlar de Joanin Charier, quel qu'al ista tot solet al Combalaç, a las Peironas. E ben al aviá trobat una meridionala dins sas escapadas per los òstes de la valada e al era arribat de la far montar a sa maison. Te sabes ,

decò tu que aiquíaut la li a pas ren nimanc la lumiera eletrica, figura te, e ben un matin l'avem trobaa al vialatge que demandava que qualqu' un l'ajuesse a se ne'n tornar aval. Ilh era escapaa, ilh plorava, ilh aviá un parelh de chauciers abó los garets completament desfait e ilh tramolava plan freid. Avem rabastat qualques sòuds e l'avem butaa sul primier torpedon que descendiá la valada. Ilh feniá pas de nos remerciar. Paura filha quand ilh es arribaa a las Peironas ilh deu aguer pensat d'èsser arribaa a la fin dal mond. De fèmnas comà un viatge la ni a pas mai gís. Fortuna que mi aic trobat Maurilha mas sensa qualquas comoditats ilh se ne'n sariá anaa ja decò ilhe. Sioc istat viá de la valada per qualques ans e quand sioc retornat bien de quèlos que conissioc avián laissat lo país. Mi avioc fait la mesma chausa quand ero plus jove mas puèi me sioc repentit e v'aicí que aüra fauc lo campanhard e content que sioc. Alora avioc fait de tot per me ne'n anar e puèi sioc retornat abó lo panaç al mei de las chambas e lo ventre que rabèlava plo sòl, con una veça qu'atend las savataas mas mi las avioc ja presas e una bèla racion, creas me. E tu? çò que fas-ti de bel ?"

"Disarioc qu'ai pas gaire de contiar, trabalho dins un borel, fauc l'emplegat e just que pòio, torno amont per véer mas montanhas... chas tant pas doguer sonjar a la viela la fai ben... n'ai besonh comà la fosse d'aiga, comà lo minjar de tots los jorns se de non arribarioc pas a viure". Sandre m'a mai versat un pauc d'aigavita, a ramplit tamben son veire e al a représ a me contiar sas chausas dal temps que abó un tòc de bòsc que cremava al s' es alumat un cigarèta.

II

"Comà vai Sandre..." - e cest fasiá mina de pas aguer comprés. Parier l'autre repetiá la demanda quasi en bralhent. - "Comà la vai... - te tròbas-ti ben..." - "Òi..., escusa, comprenioc pas... la li a talament de bordel." Nicòla al era un dals primieris que dins la fabrica li aviá fait comprene que poiàn venir amics. Al era un jove que veniá de l'Italia dal Sud, de las Polhas, que mesme a son atge aviá ja virat un pauc de l'Euròpa, la Belgica, l'Alemanha... La ni era volgut de temps derant que qualqu'un donesse a Sandre almens un pauc de confiança, almens una paraula bona que, sobretot los primieris temps, un ne'n sent un gran besonh.

"La vai pro e tu..." aviá bralhat "se véem a la sortiá, d'acòrdi ?" - "Òi, d'acòrdi" mas ilhs eran de sofisança, aüra que lo discors era entamenat, los gests que ilhs se fasián. Çò que aviá de bel Nicòla era d'èsser totjorn alegre, mesme se las chausas marchavan pas mas beleu, tot era dogut a son abituda a la luta, a son esperiença qu'era puèi sa vita entiera.

Los tòcs li passavan derant e Sandre, en pressa, fasiá lo trabalh mas aüra, aprés d'oras d'empenh, sa testa ilh s'esclapava per la gran mingrana que li aviá fait venir lo tracàç que la se fasiá dins son repart.

L'eissubrant fait de las machinas li rendián lo sentiment embrolhat, tantotun al s'esforsava de sonjar a qualquaren de plus repausant. Las paucas chausas que venián a sa testa eran las vèlhaas a maison, la gran cusina abó la vòuta bassa, los carons pel sòl, las muralhas pas gaire dreitas, lo crespit descrostat de l'umide, lo gran foier nier de suá e quel bon flat de plega qu'emprenhava l'aire. Parier, chas tant, cèstos sovenirs tornavan dins sos uèlhs e dins son nas sobretot dins las oras adont lo trabalh. acablava lo mai e servián a randar lo tapatge de las machinas, un qualquaren d'orrible que fasiá granar la pel de qui que ne'n fosse pas encara acostumat. La se poiá dire que lo luòc era lo centre exacte d'un brusc d'abèlhas adont la romor veniá amplifiaa mila viatges.

La chaena de montatge avançava sensa jamai s'arrestar e las esbluas de las saldatritz donián a l'ensemb dal païsatge la semblança de l'enfern. Tot quel tracaçar al era puèi dominat de la flairason d'uèli, de graissa inesclaa a la suor qu'avián milanta còrs d'òmes corbats sus los bancs de montatge a virar de vis, serrar de bolons, betar de tòcs qu'aurián donat forma a las veituras e semblián èlos mesmes de machinas, dins sos movimenta totjorn egals, misurats e condicionats.

Dins las vèlhaas, embe que la se beviá, la se minjava, la se joava a la morra o a las cartas, la li eran quasi tuts sos amics, mas aüra bien eran viá, qui per trabalh o far lo saudat, per un an o de mai luènh de maison, encafornats en qualqua caserma de qualque país d'Italia... o dins los Carabiniers. En efet çò que far quand la li a pas gís de trabalh? L'unic mestier que sobrava era quel 'quí. Bastava signar e puèi anavan viá almens per tres ans, vai saber adont, far respectar la lei a d'autres, d'autris país.

"Ja, la Patria, quèla abó la P. majuscula, chas tant se soven de tu e parelh arriba la cartolina per anar a la vesita." Parier contiava Sandre, abó la votz rota per l'emocion.

"Chal anar a Turin, prene lo torpedon, anar a la gran viela ; puèi s'achatar lo bonet colorat de verd, de blanc e de roi abó l'escrita VIVA L'ITALIA e decò lo folard o lo cordon abó las balas dal velh per gropar al còl. Per qualqu'un ilh es puèi la primiera vetz fòra de la valada ; la se vironda per Turin e tot sembla bel mesme se la gent t'agacha abó lo morre de quèlos que dián: e cèstos de dont ilhs venon, de los tres mila? Tot per lo simple motiu que a la viela, que fan los conscrits en quèla maniera la ni a pas mai; alora lo rire s'espessa per la créntia d'aguer fait quelquaren de mal fait. Los joves creissuts dins las faudas dal mostre puèi, a la vesita, se ne'n istan chascun per son conth, silenciós, sensa se conóisser, curiós non... la lei de la ciutat."

Aüra al zo sabiá decò Sandre çò que voliá dire la viela. La viela faita de fabricas, de grands palais, de veituras, de aire malnet que lo matin te serra gola e nas, de gent que vai e que ven sensa se saluar, chascun per son conth, abó son pensament. Dins sa vita presenta aüra la li era la fabrica, lo trabalh, lo dinnar, lo repaus e puèi ren que la tranquilitat de una chambra e d'un leit. Totun era tot aiçò un qualquaren de segur qu'auriá pogut donar una bona eisistença a el e a sa familha. Trabalh segur e puèi, ajontiava sa mire "val mai chantar luènh que plorar vesin". Era cèsta la filosofiá simpla e clara duna fèmna adont la créntia dal Bon Diú se mesclava a quèla de la lei e a la saviesa que li veniá dals velhs.

Velhiá dals trabalhs, dals chagrins, per las dolors d'una vita donaa a son òme e a la familha a tretze ans ilh era ja aval en Provença en çò d'una sòrre, a la Ciutat, far la sirventa dins una familha de rics senhors. Una familha que ilh s'era enrichiá mercés l'esfrutament de las tèrras d'Africa, d'Algeria, de Maròc, fins plus a val; gent qu'emportava de tot sòrt de merchandisa esotica: de bananas, de pistachas, de cafè, de peure. Ilh era istaa la periòda plus aürosa per ilhe: pas mai de neá, de freid, ren que de bon climat e de gent que en fin finala la tratavan ben e puèi que bonament parlavan son lengatge.

En quèla familha ilhs ne'n fasián la gavòta, perqué los provençaus demandan abó quèla paraula la gent de las montanhas de la Provença e dal Dalfinat. Era l'epòca que bien laissavan lo país, just comà aüra: Marselha, La Ciutat, Tolon, Lion, París. Chastanhiers, maçòns, amolaires, chambriers partián abó son trossel a la man. Dins los primieris temps ilhs anián a l'estrangier mesquè per l'autuènh, l'uvem, puèi per tot l'an, mas ja los reires, un temps, partián per Provença anar s'embauchar dins las campanhas, la sason de la meisson. Qualqu'un plus ric arribava fins a montar, beleu aprés d'ans de fatiga, de pechitas botigas o achatar un mas que qualqu'un de l'endreit aviá a son torn laissat per emigrar o a París o vai saber adont. Era tot aiçò, en efet, la totjorn mesma istòria d'una tèrra que serviá mesquè comà reserva de braç de trabalh. Eran puèi venguts los ans niers, niers en tuts los sens; ilhs eran d'italians en fin finala e l'Italia en quel temps fasiá la votz gròssa: qualqu'un arribava pro a s'encafornar per pas doguer tornar a maison, sobretot quèlos que avián de dèquè, en genre los comerçants e quèlos, al es clar, qu'avián agut dreit a la citadinança francesa. Per ilhe non pas, era istaa la fin e ilh aviá dogut rintrar abó quel que sariá puèi vengut son òme, un qu'al aviá totjorn trabalbat e trimat comà maçòn a bastir, bastir maisons e palais als rabis solelhs dal meijorn.

Son paire e sa maire ilhs s'eran pas puèi conoissut al país mas aval en Provença. El, per son mestier, al s'era trobat dins la maison adont cèsta era sirventa far de trabalhs; l'Adèla aviá comprés, aprés de qualqua paraula en francés, que quel bel jove, un pauc genat, al era pas francés e en parlent avián descubert d'èsser quasi parents, naissuts dins la mesma valada e dins de país pròches l'un l'autre qualques quilòmetres. Jan l'aviá totsuèita envitaa passar una diamenja abó el. De chausa nais chausa, l'es natural. Era'istaa un'amor favoirá dals sovenirs comuns, de l'èsser luènh d'al mesme mond, tot de chausas que los aviá units. Puèi, just rintrats, s'eran marriats e ilhs avián mai començat a trabalhar la tèrra, tèrra que donava ren que los meians per viure dal temps que lo Jan s'aranjava abó qualque trabalhòt. De muras de tirar aut la n' i era totjorn, chavar las estiças als cuberts, chanjar doás lausas, refar un colme. Al era dur: tèrra penibla, crassilhosa, que valiá pas ren e adont tuts les trabalhs venián faits abó de soenhs que ilhs poián pas rendre.

Lor vialatge, a meitat valada, al era ben poblat e parier las tèrras las eran decò ben partatjaas. Un bocon d'un caire, un bariòl de l'autre, un prat d'aicí e un champ d'ailai. Quand veniá l'epòca que chaliá aprestar los champs per puèi los emblavar, chaliá charreiar lo leam sus l'eschina dins la bèna: que de bènaas per engraissar un champet o un prat! Dal matin al jorn falhit. Puèi acudir las vachas, las blechar, engraissar lo corinòt. L'istat era lo temps que la se montava a la muanda, lo dòuç luòc adont los caseis de peira sècha duèrmon de sos lo solelh dal meijorn. Pas un bralh, mesquè las rumors, faitas de pas ren: lo bordoneiar de las moschas que bigueravan las mornaas de las bestias e dins las charrieras silenciosas lo gibotar de las jalinas que l'esfarnoliavan e luènh lo pissalh que chantava. Mas la realitat de chasque jorn era un'autra. La se partiá quand las trifas eran butaas per las ponchar mai aiquíaut. Quand veniá puèi lo temps de fenar, la se deissendiá per de jornaas aval, per remontar quand se achabavan los trabalhs, avalits e desgostats de la vita mas aürós se lo revengut era bon. A la muanda sobrava mesquè la gran maire de Sandre, la vèlha Lena per larjar las bramelas e gardar maison. La se fenava puèi amont. Lo sear, comà aval, al se fasiá tot a man, abó lo dalh, endanh aprés endanh e lo fen se portava a la granja sus l'eschina en gròssis fais. Los mòssis duvián zo trampinhar ben, d'en maniera que la mota ilh fosse ben adamaa. En tots los caires fenit qu'avián de sear a la muanda era just lo temps de la meisson en bas, al vialatge: volams, javèlas glènas, gerbas. En quel temps eran pas gaire quèlos que se poián permetre una machina a batre. Al país cèsta ilh passava d'un familha a l'autra e tuts s'ajoavan los uns los autris en quel trabalh. Las eran de jornaas adont la fatiga ilh se mesclava abó la festa. En totas las maisons, fenit qu'avián de batre, la se minjava en companhiá; la li era quasi totjorn un abó l'armònic, e se aiquò mancava, la li era un penche, dos culhiers per batre lo ritme sus la taula o sus una botelha. Eran de chants, de danças, de galijadas. Atnont a la muanda la se batiá mai, un pauc de temps aprés: aiquí semblava verament que lo temps se fosse fermat per de secles. La se batiá dins la granja, sus l'iera. Pel sòl la se fasiá l'airòl d'espiás e puèi còlbes sus còlbes abó los fleaus e, emportant, chaliá que tuts anessan al temps, que la li era encara lo meian de se prene una savataas sus la testa. Eran de trabalhs que ramplissián totas las sasons, perqué mesme l'uvern, la li era qualquaren a far: arranjar los aises, ne'n far de naus, puèi, just passaas la festas de Chalendas e dal jorn de l'an, veniá l'epòca que la se tuava lo corin: eran las noças dal corin e comà a de noças ben emportantas la s'invitava un baron de gent e tuts avian un trabalh a far: qui li plantava la massaa, qui lo sagnava, qui l'ubriá, qui lo rasava après de l'aguer coujat sus una leá, en li versent d'aiga bulhenta e trabalhent abó un velh culhier. Mas que de bralhs derant qu'al  morguesse. Alora los mainaas de maison, un pauc a l'avança venián gabólisats e mandats per tota la borjaa e çò d'amics e parents a demandar la mesura dals saucissons e lo curaurelha e beleu, aprés d'aguer virat per de temps se ne'n tornián abó un tòc de bòsc e un culhier rulhent que qualque galijaire lí aviá donat. Parelh lo corin al era ja mort e l'espetacle era anat perdut. Pas ren dal corin veniá (e encara encuèi ven) tapat viá. Lo sang, encara chaud, veniá bodivat per ne'n far de bodins: la coena, que talhaa a pechitis carons veniá ben abrasaa de sal; lo lard e la vianda, lo tot ben chapolat e ben assasonat, lo comaud, que veniá ensachat dins los boeaus e que de saucissas, saucissons, bodins e mostardèlas, la ni era per tot l'an e per tuts los gosts: cruás, cuèitas, de sos graissa, dins l'uèli. Sandre, cèstas chausas aiquí las aviá viscuas a meitat, la sariá a dire que ne'n aviá auvit parlar dins las vèlhaas de son enfança quand sa maire ilh ne'n parlava: una vetz disiá, 'os fasián parier, al era parier. Mas dins d'autras familhas aviá el mesme encara pogut aguer quèlas esperienças.

Dosaüra sa familha era plus que sa maire, el e Jaime qu'era viá en França.

Jan, son paire, Diú lo repause, qu'aviá ja fait lo saudat en temps de patz derant de deissendre en Provença, al era istat "richiamato" dins lo mes de març dal 1939.

"Derant" al contiava "sioc deissendut a Pinairòl e d'aiquí nos an menat a la caserma Lamarmora de Turin. Ero istat encadrat dins mon velh batalhon alpin adont ero istat qualques ans derant. D'aiquí 'os avem rejonth una pechita caserma de montanha en val Suèisa adont 'os avem començat l'istruccion; aprés siem partits per los camps estius. 'Os eran anats sus las montanhas de la val Suèsia, ben luènh de nòstras valadas e adont la gent parlava un patòi alemand. Aprés un parelh de mesòts nos an mai mandat en val Suèisa, a Cesana. D'aiquí la me sariá pro plagut m'escapar a maison aimens una vetz mas alora chaliá anar a pè, de veituras que fasessan lo còl la n'i era pas gaire e lo chamin, qu'al era pas godronat, al era orrible. Mesquè los senhoris zo fasián e contiatz, la n'i era pròpi pas gaire alora. E puèi de permés pas gís. Aprés un parelh de setmanas aiquí siem tornar deissenduts a Turin per un pauc de repaus; aprés siem partits en tren per La Torre en val Peliç e puèi d' aiquí a pè siem montats a Buèbi. L'era l'autuènh dal 1939. Aiquíaut la se fasiá de manòbras e 'os aprestavon de minas" Lo 10 de juin dal 1940 Mussolini declara guèrra a la França, una guèrra que son paire compreniá pas, que voliá pas far. "Mas chaliá la far, 'os eran oblijats. Abó nòstris canons 'os eran plaçats al Còl de la Crotz. La se tirava su los vialatges de Ristolàs, de l'Eschalp e de La Montaa. Aiquí conoissioc un molon de personas e dins mon cuèr esperavo qu ilhs aguessan laissat las borjaas. Los francés tiravan sul còl e la mitralha nos laissava pas passar. La li a agut bien de morts e los saudats francés nos bralhavan que volián pas combatre abó los alpins mas abó los cocoricòs, los bersalhiers. Nos siem pas arribats de passar la desboinaa que lo jorn que la França a firmat l'armistici abó los Alemands. En quatre jorns per nosautris la guèrra era istaa feniá, mas a qual pretz abó tuts los morts e los blessats qu' avem agut"

Son paire parlava totjorn d'un certen Faure Brac, d'un vialatge tot pres de la la frontiera. Un òme que duviá conóisser ben e de quand s'eran trobat sus la placèta de quel vialatge, ocupat per los italians. "Al m'a pas donat la man, lo Felix, al m'a virat las espatlas... al a pas volgut me saluar !" Era un dals sovenirs que lo troblava de mai quand al parlava de la guèrra, dins las oras passaas a teit, en velhent.

Puèi era vengua un'autra guèrra, quèla en Albania contra la Grécia, en Iugoslaviá.

"A la fin de otobre dal '40 siem partits per Bari. Lo 29 se siem embarcats per l'Albania. D'aiquí en marcha per lo front grec. Dal temps que 'os s'avesinavan avem rescontrat los nòstris que ilhs se retiravan, mal butat, blessats, sensa chauciers, sensa equipatge. Que de patiments sus quèlas montanhas inospitablas, eissalustrosas, sèchas l'istat e plenas de freid e de neá l'uvern. Mas mesme cèsta era feniá. Un an aprés de l'intraa en guèrra de l'Italia siem rintrats a Bari; d'aiquí sioc finalment retornat a maison en licença. Aiquíaut eran entren de fenar, la li era de trabalhs per tuts mas quèlos jorns ilhs se sion escolats en pas gaire. Finalment ai revist mon" Adèla" e quand a contiava d'aiquò al estrenhiá las mans de sa fèmna "aprés ai passat tot l'uvern dins la Mauriena, en Savòia, a Modana. Aiquí en França la se istava pas mal mas ai pas agut de chança qu'ai dogut partir per la Russia. Un pauc de fortuna l'ai pro aguá dins lo sens que sioc anat òutra que la campanha de Russia era ja ben anandiaa. Avioc agut un'autra licença e ilh es pròpi istaa la licença de detz jorns qu'ai agut per los fens qu'ilh m'a empechat de arribar a mon repart en temps per partir, decò mi per la Russia. Devo totjorn remerceiar lo forrier de mon batalhon que m' a pas  fait sonar dals carabiniers e parelh quand sioc arribat en caserma, a l'epòca nos  avián meirat a Rivòle, que lo batalhon al era ja en viatge per l'Ucraina, sul Dòn. Quel'quí al era de Pinairòl e a conoissiá mon paire. Perparelh ilhs m'an mandat a far un cors de radiòtelegrafista mas mi ne'n comprenioc liba. Lo forrier m' avia dit de li anar mas de prene pas gís de brevet que puèi ilhs m'aurián mandat mai en zòna d'operacion. Ai fait lo cors a Firenze; la se trobava pas ren a minjar a part de çò que la se minjava en caserma qu'era una miséria; la nuèit se un sortiá arribava de trobar un pauc de castagnaccio, ilh es una torta faita abó la farina de chastanha e cuèita al forn dins de paelas platas e reondas... lo vin en Toscana al era pro bon e qualqua lorda l'ai pro faita abó quèlos de mon cors. Sioc pro arribat d'escaforant a pas partir per un pauc de mes mas vers la fin dal '42 sioc pro partit, mas ai pas agut lo temps d'arribar sul front que ai partecipat a la retiraa. La li a pro istat de combatre; los russes eran pas tenres" Las chausas anavan pas ben comà totjorn per la VIII armaa italiana, dita ARMIR: combatre e encara combatre, tuar, massacrar, èsser tuats, massacrats, las grolas de carton que porivan dins la neá, lo freid terrible e crud, la fam, la sòmn. Beleu que la grand retiraa dal janvier '43 era istaa la chausa plus traumatisanta per tuts. "Que de morts!" contiava son paire "tuats plus dal freid que dals canons e de la mitralha. Sabo pas comà ai fait a marchar parelh; pensavo aretz a la familha, a mas tèrras, a la valada, a las persona que me volián ben e avioc vuèlha de tornar los véer, l'es beleu istat aiquò que m'a possat a marchar, a anar arant". Al era mai retornat en Italia, almens çò que sobrava d'el e a l'uèth de setembre del 1943 quand la li a istat l'armistici al era entren de rintrar dal sud de l'Italia adont al era anat abó son batalhon dins la prima de quel an. Al aviá pas pogut véer son filh Jaime just naissut e aiquò l'engrevava. Mas la pòsta fonsionava encara. Son batalhon aviá just vist de luènh los aliats e pas tirai un colbe de fusiel; pas mens avián agut de morts: dos muuls. "Os eran a Genoa quand avem sabut que lo general Badoglio aviá firmat l'armistici e declarat que la guèrra per los italians era feniá; la plus part ilhs se sion butats a bralhar e a uchar per la jòi e ilhs butavon fòra usatge los fusiels e los canons. Los alemands an pres de corsia la situasion dins las mans. Dins quèlos jorns la gent, sobretot las fèmnas nos envitavan a nos abilhar en borgues per poguer passar los contròls de la Wermak. Mi abó d'autris de nòstra zòna siem anats a la gara per cherchar de rintrar vers Turin. Veioc pas l'ora de véer ma familha. A Lisandria los alemands an blocat lo tren per aguintar tuts los saudats que fuián. Aprés qualquas oras nos an menat dins una caserma que ilhs ne'n disián la Cittadella: al era lo 9 de setembre dal 1943. Aprés tres jorns nos an fait montar sus un tren de merchandisa. Avem viatjat per quasi una setmana en mingent pan e aiga fins que siem arribats a Danzica sus la mar Baltica. D'aiquí, a pè siem istat possat dins un camp de concentrament, un lager, dal temps que las fèmnas alemandas nos escupián acòl e en bralhent nos donián dals traites. Dins quel lager 'os eran pas mens de quinze mila preisoniers. Chas qualque metre la li eran de torètas abó de mitralhatritz e la grilha era electricisaa. Aprés qualques jorns nos an rechampats e nos an demandat se 'os volián anar abó los republicans de la Republica de Salò e perparelh 'os sarián retornats en Italia, sarián istats ben armats, ben abilhats e 'os aurián agut de bon minjar. Mesquè aprés qualques jorns qualquesunis an acceptat d'anar abó los republicans. Cèstos aicí de viatges venián a minjar la pasta eissuta derant de nosautris per enquiquinar. Dins quel camp sioc restat fins a lo mes d'aost dal '44; la se fasiá pas ren, la se pensava mesquè abó nostalgiá a maison, a la familha. La disciplina era dura. Ai vist tuar de gent per aguer raubat un parelh de trifas; de viatges nos fasián salhir de las barracas per véer se 'os escondiam de minjalha. De vetz nos gardián un jorn entier dins la neá. La freid nos empausava de córrer per nos eschaudar, opura 'os se tenián estreits per pas congelar; bien chaeán esbrionats. Puèi sioc anat abó d'autris a trabalhar dins una caissina, de proprietat de una fèmna, veva,  e que era de almens 2000 jornaas de tèrra. Quand siem arribats lo mansier nos a demandat se la li era qualqu'un que sabesse blechar. Mi e un autre, un prustinenc, valdés, qu'al era maistre d'escòla mas que al veniá de una familha de campanha, 'os se siem faits arant. Siem anats al teit e nos a butat a la pròva. Aprés un quart d'ora nos a dit qu'al anava ben. Dins quel teit la li era pas mens de 150 vachas. Chas tant al nos donava d'escondon qualquas micas de pan nier. Avem tirat arant parelh sensa saber çò que la se passava a maison, sensa saber dals patiments qu'eran entren de se passar en çò nòstre : la guèrra partisana faita de atentats, de còlbes de man, de país brulats e de gent tuaa per pas ren e quasi pas ren a minjar" Dins la prima dal 1945 los russes avançavan vers l'Alemanha. " 'Os eran entre dos fuòcs. D'un caire los alemands en rota e de l'autre los russes. Siem escapats mas derant avem desliurats totas las bèstias de la caissina, que las poguèssan malhar dins los prats. Aprés qualques jorns 'os siem arribats dins una viela de la Pomerania. Aiquí de russes lords comà de gobilhas m'an fermat; volián que tiresse una bomba a man contra de preisoniers alemands mas puèi an chanjat d'ideá e ai fait lorda abó cèstos per dos jorns. Sabio pas adont anar. Lo prustinenc l'ai puèi retrobat aprés de la guerra. Al sabiá un pauc l'alemand, decò un pauc d'angles e los russes l'an gardat abó èlos comà enterprete. Mi non pas ai cherchat de retornar a la caissina. Aiquí abó nosautris la li era un polac que aviam fait un pauc conoissença: al conoissiá un pauc de francés, al era catòlic e al sabiá un pauc de latin, ensoma cherchavan de se comprene. L'ai retrobat. Siem sobrats aiquí abó los russes qu'avián ocupat la caissina. Avem trabalhat en campanha fins al mes de març dal '46.

'Os aviam ideá que la guèrra fosse feniá mas los russes nos disián pas ren. A un certen moment, abó d'autris italians avem cherchat de retornar. Dausaüra sabián que la guèrra era feniá dal bon. Un pauc

tren e un pauc a pè e sus un carreton siem arribats en Austria.

Aviam pas un document. Los russes nos an mai fermats e enterojats. Pasmens nos an laissat passar. En tren siem arribats a Innsbruch e d'aiquí per lo Brenner siem arribats en Italia. Los carabiniers nos an mai enterojats e ilhs volián saber tot de nosautris e sobretot perqué 'os arribiam mesquè aüra. Aprés dos jorn nos an laissat passar. D'aiquí finalment a Turin e puèi amont. Los mius pensavon que fosse mort; l'era tres ans que ilhs sabián pas ren de mi". Al era lo mes d'abriel dal 1946, quasi un an aprés la liberacion; al era retomat aprés un viatge rocambolesc, maigre e mince, el qu'era un òme fòrt e galhard, l'ombra d'un òme. Pas mens, pròpi lo fait d'èsser un òme de campanha l'aviá salvat. Quand al contiava de la guèrra al fasiá véer sas mans, gròssas e sinhassuás; al anava fier de sas mans de campanhard.

Dins lo 49 nais Sandre, mas dausaüra la sandat dal paure ilh anava pas, que al era pas mai arribat d'istar melhs. Parelh un jorn l'avián trobat abóch abó lo dalh dins las mans, estreitas al fauchier, quand Sandre aviá mesquè detz ans, que lo cuèr de Jan Boquet al s'era femtat dins la sason plus bèla.

Aüra la soá ilh se poiá pas demandar familha: doás personas que vivián dins l'atenduá, l'una d'una letra que veniá de luènh e l'autre d'un jorn plus clar que li fasesse apercebre la reá justa. Perqué trabalhar parelh, un jorn d'un caire, una setmana d'un autre, ajuar los maçòns, los garda-bòsc e quel pauc de campanha era pas èsser a chaval: li vai d'arre e quel arre beleu era arribat abó la conoissensa d'un forestier faita aval, al cafè de l'auberge. Un òme, chal zo dire, brave comà un sòud, que veniá passar son fin de setmana en quel país. Montava fins ailai per trobar la patz que aval a la viela al es empossible d'aguer e de trobar. Al era un òme un pauc dròle, pelat e reond, totjorn abilhat de nier, chamisa blancha e una cravata grisa abó lo grop pechit pechit, que, mesme d'uvern, al portava de chaussiers ponchuts abó la sòla de cuòr, que ilhs poiàn just anar ben per se promenar lo long dals marcha-pès de la viela. D'istat

lo quadre al chanjava pas gaire. Cest pausava la vèsta per un tricòt gris que al portava arètz al braç e al aviá, aicest viatge, de chaussiers de goma per poguer anar per champestres. Passava sas nuèits assetat sus una poltrona plaçaa caire dal jobòx de l'auberge en barjaquient abó tuts sobretot abó los joves e, sensa fauta, era quasi vengut un'istitucion dal país.

Aprés qualque temps, cest aviá demandat a Sandre se al aviá ja fait de demandas per intrar en qualqua fabrica. "Non, alora failas". Parier l'aviá ajuat a intrar a sa mesma fabrica, aval a Turin. Li aviá fait compilar la demanda, acompanhat de persona a la vesita fiscala, al collòqui e puèi li aviá fin trobat la chambra qu'al aviá totaüra e que fortuna pas aguer dogut far lo saudat, qu'aviá sa maire s'las espatlas, tuts li zo disián!

Sandre d'en primier montava per la fin de setmana amont, mas aüra que sa maire doviá partir, passar l'uvern en çò de son fraire Jaime a París, aviá pas mai vuèlha d'anar amont e aval. Arribat a mont li sariá istat la maison freida e solitaria, un mortotge.

Mas çò que Sandre voliá pas confessar era que lo retorn al país era per el motiu de dolor. Voliá a tota fòrça escrabósar de sa memòria lo visatge d'una mendiá adont son pensament li aviá ramplit fins a aüra sa jornaa. Ilhs se conoissián de un perfond d'ans, praticament de quand avián començat istar dreits sul pavat dal vialatge, mas se fins a un pauc de temps derant lor amistat poiá èsser un juòc, aüra, almens per el era un qualquaren de plus important; una vèlhaa comà las autras, adont tot lo jovent aviá dançat, minjat de chastanhas e fait bombança ilh era bastaa. Un vira-disc dins un canton dal lavaor publíc onte la musica se mesclava abó la rumor de la pissaròta de l'aiga dal bachàç vesin, era istat lor cròç e lor atalangiera. Puèi eran fenits sus un baron de jaç dedins un teit abanat e aiquí avián enfin pogut se baisar, se caressar pas vist. Los amics li sonavan, li cherchavan: "Siem aicí, arribem, chuts..."
Comà Sandre arribava amont, al anava la cherchar, semblava una chausa faita... mas aüra li era plus que lo sovenir de quèlas nuèits e dins sas mans lo pes de quel còrs jove. Ilh aviá començat sortir abó un autre, d'una borjaa vesina, tot aiquí, al era bien simple. E aüra chaliá eissubliar chasque sovenir d'ilhe:

"Perqué contunar montar aiquíaut quand pas ren te sona, pas nun te vòl" se demandava Sandre.

Per parelh eran partits tuts dos, un jorn de novembre aprés de Tots Sents. Tota la créntia que sa maire aviá per la separacion, ilh s'era puèi reduta dins la preocupacion que al aguesse pres tot çò que sariá vengut ben dins l'uvern: lo malhon, lo paltòt, lo parapluá, las chauças de lana; totas chausas que sa maire li aviá demandat una tresena de vetz se las aviá presas. Semblava doguesse s'esclapar quèla valisa de carton que ressemblava al cuòr e qu'ilh aviá vist sens'autre de jorns plus beaus. Quel matin los prats eran ja un pauc blanchits, las primieras avisalhas dal marrit temps.

"Siem dal marrit caire" aviá dit sa maire coma just levaa ilh era anaa a la fenestra coma per pas perdre las darrieras imatjas d'un mond qu'ilh auriá dogut quitar. Los veires eran apanats e' timide, lo pechit pòile brandava dins un canton. Al era lo darrier jorn al país e puèi la li sariá istaa la ciutat. Asticat, mas abó qualquaren que lo boligava, al era anat a la messa dins la gleisa que donava l'ideá d'èsser encara plus freida dal normal, abó quèlas quatre luminarias e paucas chandelas alumaas de sos lo quadre de la Vierja. Los mainaas a las primieras banchas, a la dreita los garçonets, a la gaucha las filhètas, aiquí quasi de sos la chaiera. Puèi plus a reire qualquas personas, adont la majorança era compausaa de fèmnas d'atge abilhaas de nier tant que las pareissiàn de gròssi corbaçs dins un champ lavorat.

Prechar era pas lo fòrt dal curat que al aviá una votz raucha e aguá que ilh auriá jamai pogut enteressar quèlos qu'auvián. Pas mens se lo prechar era pas son fòrt, totun sa coltura era ben ins dins lo sentit de la gent dal puèple, d'adont al veniá decò el e parelh al sabiá ben tochar lo cuèr de quèlos qu'auvián en se servent dals dictons, dals proverbes per vendre ben sa marchandisa. Tantotun una ideá fixa ilh virava totjorn dins sa cabòça. Era l'ideá dal Diaol, dal pechat, dal mal que veiá escondut en tot caires e patincofin son prec chaiá totjorn mai sus aiquò. Era en fin finala la maniera de far d'una generacion de preires que venián de la campanha e qu'avián una bona patalica, quèla que chaliá per rejónher la mentalitat de la simpla gent dals vialatges. L'òme just dins lo luòc just. Nòstre bon preire al aviá decò servit la patriá dins la granda guèrra e per aiquò al se serviá ben volentier e pro sovent de sos sovenirs per portar d'exemples. Al parlava de las batalhas sus las montanhas dal Trentin, sus lo Carso adont ben de nòstra gent aviá fenit de patir sus tèrra, dals saudats blessats, de la fam, de la preisoniá, de vitas donaas a una patriá que nos a jamai donat ren e que en fin finala ilh es pas la nòstra. Las eran de chausas que de segur tochavan lo cuèr de quèlos qu'avián viscut en quèla epòca. Parlem puèi pas dals miracles e de las aparissions que poplavan l'istòria de gleisa... la Saleta, Lordas, París, Turin, al n'aviá una plena pitraa e per tuts los gosts.

Sandre lo veiá prene l'eschala per montar a la chaiera e encomensar son prec.

"Sia lodato Gesù Cristo", eran sas primieras paraulas e quèlos en bas "Sempre sia lodato".

Al atendiá un peel, que tot fosse calme e puèi al acomensava, ben apielat a la balaustraa abó las doás mans.

"Lo Bon Diú nos a mostrat, l'avem just entendut dins l'Evangeli, que devem far totjorn de ben se volem ganhar una recompensa que per nosautris crestians es puèi mesquè lo Paradís. Zo sabatz tuts que encuèi passa e que deman ven e que chasque jorn pòrta sa pena e puèi que chascun a sa crotz. Mas d'aiquò la n'i a pas pro per se ganhar lo Paradís. Portant l'es decò just que dins de moments de maluèr un puèsche demadar qualquaren al Bon Diú mas chal pas aguer tròp de pressa perqué aprés ben de passiença, lo Bon Diú dona la recompença e que puèi dins sa misericòrdia al paia tard mas al paia larg. Fasatz-os pas de bila, chal laissar anar aval l'aiga e... aiga passaa molina pas mai!"

En genre chas tant fasiá una pausa, preniá un pauc de flat e al recomençava :

"Dins la vita, la chal avalar amar e escupir dòuç! sovenatzos! Prenatz-os puèi garda perqué un pòl pas servir dos patrons, lo Diaol e lo Bon Diú...a l'asne de meitat secha lo panàç! Aiquò zo sabatz melhs que mi e mesme se la li a un dire e dos entendres, chal saber triar la semença se 'os volatz aguer un bon revengut!

L'ambission mena a la perdission. L'es per aiquò que ve diso que qui tròp s'aussa lo Bon Diú l'abaissa e que qui s'abaissa, lo Bon Diú l'aussa... qui a de bonas cartas dins la man a las mesclas plan plan e qui semena pas, rabasta pas. Chal pas anar arant a còlbes de trica e puèi avem pas l'aiga al cuol. Chal totjorn èsser prest mas vos preio, cherchatz d'aguer totjorn bel duèit ! Sabo pro que la li a de gent qu'an pas freid als pès e la n'i a de quèlos que van a marel. Mas per aiquò l'es pas lo cas de far la figa als autris. Quand l'es pro l'es pro! Dins tot lo biais mi vos aic avertit. Far fuòc e flamas la serv pas a ren e far de fotròmpes encara mens. La fai onta e vergonha vos véer far lo diaol a quatre per dos sòuds. Parlo puèi de rason, clar e net e fòra de las dents: chascun a las soas, ne' n sioc solide mas vos diso encara un viatge que a vèça que mòrd, còrda corta e puèi quand lo Bon Diú serra la pòrta, al uèbr la fenestra e l'es jamai tard quand lo Bon Diú ajuá. Mesfiatz-os de qui ve dis que l'apetit al es la maire de la pidança e per qui a fam tota question se mesura abó lo bocon. Tot endreit a son envers e chasca montaa a sa descenta. Pas nun pòl empachar a l'aura de soflar e a la gent de parlar mas chal parlar ben que lo tribunal, la galera e l'infern ilhs sion uberts istat e uvern. Atencion! L'es melhs lo vin pechit que l'aiga gròssa e se un vòl istar ben chal prene lo mond comà al ven. Se un al se fai gratar per d'autris ilhs graton pas adont la malha e l'es pas la  pena d'aguer una testa per far comà vòlon los autris. Se far borrar lo crani e butar lo morralh pòrta pas luènh. Mi me ne'n lavo las mans, fasatz 'mà 'os creatz melhs mas vos diso que chal pas anar vlo molinier s'os volatz pas vos enfarinar. De l'autre caire qui al se fai feá lo lop la malha e lop malha pas lops. Çò que Diú garda al es ben gardat e puèi Diú mercés mi çò qu'avioc a vos dire l'ai dit. Se Diú vòl sabo encara menar la patalica e al es tot clar comà lo solelh. Mi de mon caire teno las aurèlhas dreitas e de rif o de raf aic la consiença tranquila. A la fin de la fin l'es a vosautris anar totjorn dreit e pas trampinhar lo semenat. Encara doús paraulas e puèi finisso. A vosautris joves aiquí de sos, diso que chal aguer de bon sens, de passiença, chal onorar paire e maire que val mai se quesar que mal parlar, que sovent la peira chae sus qui la manda e la peira vai totjorn al clapier. Prenatz pas de desvioiras: tot ço que brilha n'es pas d'òr, lo ben dal diaol torna al diaol.

Son ideá fixa era quèla dal diaol e quasi tuts los viatges al ne'n parlava:

"Atencion que la li a lo diaol que ve ten totjorn... lo diaol al es escondut en chascun de nosautris... totjorn prest a sautar fòra; l'es dedins chasque òme, chasca fèmna, dedins las pajas dals jornals, dedins las imatjas dal cinemà, per las charrieras e vos aguinta per vos prene dins son abrasac" bralhava de l'aut, en donent chas tant un'uèlhada als joves qu'eran assetats de sos. "A vosautras fèmnas soveno mesquè una chausa: tot vai mal quand la fèmna fai lo jal. Un pauc de umilitat gasta pas. Chal pas sagre la mòda comà un tropel de feás. Chascun a sa plaça! Veoc los òmes ailai al fonç de la gleisa, que rion; tròp rire fai plorar, sovenatz-os! Ha 'os avatz ben entendut dire, zo espero, que la se voriá aranjar la gleisa mas zo sabatz decò vosautris que de sòuds la n'i a pas gaire, siem paures comà Sent Joan, nòstre patron, que lo Bon Diú l' aie en glòria e que los preires sion pas riches e puèi... anim, pas nun de nosautris se portarè darreire lo borsicòt... me recomando, fasatz pas comà quèlos qu'espelarián un peolh per n'aguer la pel; aüra passarè lo sacrista abó la botgèta, butatz pas mesquè de botons o lo papier de las caramèlas, chal èsser generós abó la gleisa. A tuts vosautris diso encara: onte la li a gís de religion la li a gís de bon sens! Escotatz pas las clòchas quand 'os conoissatz pas qui las sona mas mi sioc aicí e me conoissatz ben, pas mens sabo pro que pas nun al es profeta dins son país mas se los buus se prenon per las còrnas, los òmes se prenon per las paraulas. Sia lodato Gesù Cristo !" A Sandre semblava encara de lo véer, plantat aiquíaut, lo prec que durava... durava que a la fin la se ne'n poiá pas mai. Puèi al descendiá de corsia a l' autal major a ne'n chantar una abó sa votzèta un pauc estranglaa, faussa comà Judaç.

Gaire ans eran que lo paure Davi al era mort?: tres, quatre que al s'era tuat en quel jorn de feurier; lo preire que voliá pas lo beneisir, li donar l'assolucion. Lo darrier viatge envers al gran riu que talha la valada, vers lo cementeri adont tuts avián tapat una punhaa de tèrra rossa sus la caissa de bòsc escur, era dins los uèlhs de Sandre... parier comà lo darrier marriatge, quand l'Ana Clòt aviá pres per òme un de la pianura, un ric particolar; parelh ilh aviá quitat lo vialatge e ilh sariá plus que venguá l'istat véer sos parents e respirar l'aire bon d'amont. Quel jorn, Sandre al se ne'n soveniá ben, ilhs avián fait la barriera, l'espós al aviá paiat e la lei dal país ilh era istaa respectaa. Quasi la se voliá pas far perqué ilh marriava un forestier: al auriá comprés o al se ne'n sariá fotut, mas tot al era anat per lo melhs. E las darrieras batealhas? L'an passat, a Pascas, la pòl èsser. Aüra paire-maire-mainaa eran descenduts dins la bassa valada per èsser plus pròches de las fabricas. Lo mainaa al era gardat a l'escòla maternala e amont los velhs ilhs avián la maison vuèida, abó pas mai gís de bralhs, de piors e riadas claras e simplas.

Entrementier era passat lo cap escadra, l'aviá agachat e Sandre fenhiá de pas se ne'n avisar, al preniá son tòc, zo fichava adont chaliá, dos còlbes de clau, un autre tòc e aiçò per uèth oras al jorn

abó un pauc de fermaa per dinnar o anar al comun e aiquò segon lo torn que al fasiá.

Aprés la messa era anat al cafè per beure una vetz abó los amics los que sobravan al país. Lo litre de blanc al era anat dins un vir d'uèlh en contient las totjorn mesmas balas per rortiar lo temps. Bacanhava, qualqua veitura passava sus lo chamin, l'ambient al era envaít de tuba, las partias a manilha e belòta marchavan comà totjorn e tuts sabián que Sandre per un pauc al sariá istat luènh.

Mas eran ja acostumats: plan planot veniá lo jorn, per tuts egal, de la partença e alora, aiquíaut ilhs sarián mesque sobrats los velhs per mandar arant quèla pauca campanha, perqué dosaüra los tropeaus s'eran aprimats: una, doás vachas per teit quand a la borjaa, un temps la n'i era de centenas. Los champs sion venguts de girps, de champs que donavan vita aüra engraissan l'ussenc, nòstra darriera richessa. V'aiquí comà era la situacion. Era lo destin que semblava d'aguer ja trobat la reá justa, quèla que vai totjorn dreita sensa se fermar.

La sirena de falabrica sonava. Chaliá laissar la plaça a un autre obrier. Esbrionat al s'era enchaminat envers al desabilhaor. Un'autra jorhaa era passaa, mesma a tantas autras; qualqua galijada volava entre los uns los autris, quasi comà dins una chambrada de colegi, mas los morres eran tirats, preocupats e los moviments quasi de autòmes, totjorn los mesmes en redreissent lo tòni dins lo dreissaor, en refasent la borsa e en s'abilhent. Mas decò cèsta era vita, après tot, era trabalh paiat, segur, pas al freid, a la pluá, als milanta capricis dal temps, disián sas labras mutas a la sortiá dins lo cuèr de l'alba, embeque tornava a maison per lo meritat repaus. Chas-tant las gardas en servici al porton ne'n fermava qualqu'un, lo menavan dins l'ufici, lo folhavan per véer se al menava viá qualque utís de la plus granda fabrica de veituras d'Italia.