Amont dins l’Auta Val Maira, a la boina abo la val d’Estura, la ilh a un joièl geològic que dins lhi derriers temps a agut resonança mondiala en ambit scientífic gracias a las derrieras descubertas fachas, d’excepcionala raritat e emportança, aqueste luec es: la Gardeta.

Estem parlant d’un autplan alpin, per arribar-ilh chal passar dal valon de La Marmo, enchastrat entre las montanhas e que es una testimoninça de 280 milion d’ans de transformacions geològicas. L’Autplan de la Gardeta fai part di Patrimoni Geològics Italians gracias a l’excepcionala richessa e a la diversitat de las ròchas que se pòlon trobar; dal 2012 la ilh a tanben un Museu Geològic de la Gardeta, a La Marmo e a Chanuelhas, abo de campion de peiras que contion l’evolucion di ambients da la fins dal Paleozoic fin ai nòstri jorns.

Se pòl passar da la Pangea, lo derrier super continent de 280 milions d’ans fa, a las Alps di nòstri jorns a travèrs: d’enormas erupcions vulcànicas e de exprofondaments teuctònics (una vielha “Rift Valley” alpina, dedins aquela esclpaora que a dividut Pangea), de grands deltas fluvials, de plajas oceanicas, lagunas e barrieras de coralhs, que son après estaa possaa amont en aut da las placas teuttònicas en moviment, fins a esser las montanhas que nòsautri conoissem.

Aqueste luec màgic a gardat las traças geològicas de tuchi aquesti passatges que enquei, en chaminant sus aquestas montanhas, se pòlon encara observar: las ròchas vulcànicas mai vielhas (peiras verdas e violetas) dal Bec Nier, lhi sediments fluvials coma lhi conglomerats e las quartzitas dal Bec Grand, las ròchas evaporiticas de vielhas rivas oceanicas (barronaments de sal, ges, calcari a celetas o carniòla) que, delavat da l’aiga plovana, van a crear formas carsicas de superfis (dolinas e engolataor); la ilh a lhi calcari gris, richs de terra oranja, creats da una vielha mar que a tot ennegat, lhi calcari dolomitics que nos còntion de lagunas e de barrieras de coralhs, coma enquei las Bahamas o las Maldivas, dins un vielh Ocean Alpin e encara après lhi estrats de cenras fòxilas que se tròbon en remontant sus La Meja, la puncha mai auta e remirabla aquí a l’arviron, a testimoniança d’espaventosas erupcions vulcànicas que an sotrat las barrieras de coralhs.

Chasque estrat còntia un’estòria e ental metz d’aquesti estrat geològics se son gardats tanben de traças… marcas fòxilas, piaas fachas de peira, testimoniança de vielh esser vivents que aicí avion la lor maison.

Es pròpri per aquestas marcas que la Gardeta es estaa nominaa sus lhi principals jornals, tanben on-line, ràdio e Telejornals naciolnals italians, mas decò sus rivistas scientificas coma Le Scienze e sus jornals internacionals coma The Gardian de Londra.

Dejá se conoission a la Gardeta las testimonianças sus peiras de pistas e galarias de verms preistòrics que pasturavon dins la pauta, just al dessot de l’aiga de la mar (lhi calcari vermicolats), mas dins lhi derrier ans lhi an fach noticia dui different retrobaments de Traças de “arcòsaures”, lhi premiers “reptils dominators”, que son lhi reire di dinosaures.

Per aquesta e per las autras descubertas que estem contiant deven rengraciar Enrico Collo geòlogue e apasionat de las nòstras montanhas.

Ental 2008 lo premier retrobament: 20 marcas, conoissuas ambe lo nòm de “Chirotherium” que vòl dir “mao d’uno bèstia servalha”, que apartenon a un reptil sonat “Ticinosuchus ferox” crocodil feròç dal Ticino, un predator carnivòr.

Ental 2017 un autra emportanta descuberta: 8 marcas consecutivas d'un reptil gigant (de la familha dei Erythrosuchidae) sus una pauta de 250 milion d’an fa ma encara perfectament visiblas. Aquestas marcas son diferentas da las premieras, semelhon mai a d’autras que se sònon Isochirotherium.

Lhi detalhs perfectament gardats dins las traças a permès la ricostruccion anatomicas di òs de las piòtas e la melhora similitúda se rescòntra abo un reptil de la Cina, lo Sanshisuchus sanshisuchus, lòng mai que 4 mètres abo una testa enòrme.

Ma las traças de la Gardeta an una variabilitat dins las dimensions e dins lhi detalhs di artalhs que le rendon únicas al mond.

Es per aquò que lhi avia da manca d’un novèl nom per aquestas tipologia de traças e dal 18 decembre 2020 lor nom es uficialament Isochiroterium Gardettensis (que semelhon a las Chirotherim de la Gardeta). 

Com’aquò lo nom de la Gardeta es entrat dedins lhi ambient academic de tot lo mond, a travèrs la geologia e la Val Maira a ganhat una novèla visibilitat, lo fruch de 250 milion d’ans de transformacions de las peiras.