Lhi passatgiers arribats da Roma abo lo tren nocturn a l’estacion de Fabriano deveron aténder l’alba per continuar dins un lent trenet descracat lor viatge amont per las Marche.

A l’alba, dins una gòcha veitura de seconda classa, ente avion já pres plaça cinc viatjators, foguet menaa esquasi de pes una senhora tant abandonaa dins lo dòl que se resia pas pus en pè.

La tristor crua de la premiera lutz, dins l’estrechor oprimenta d’aquela crassosa veitura empestaa de tuba, faset aparéisser coma una gargavea ai cinc viatjators que avion passat la nuech sensa durmir tot aquel vertolh de draps, maladrech e pietós, montat abo d’esbrofs e de gems assús da la banquina e puei assús dal montador.

Lhi esbrofs e lhi gems que acompanhavon e esquasi sostenion, da darreire, l’esfòrç, eron de l’òme que a la fin esponchet, gràcil e emaciat, palle coma un mòrt, mas abo dui ulhets vius vius, aguts dins la pallor.

Lo chalmiment de veire la frema dins aquel estat lhi empachava pas totun de se mostrar, ben que en grau embarràs, cerimoniós; mas l’esfòrç fach l’avia decò, evidentement, un pauc enchanissat, benlèu per temor d’aver pas donat pròva derant an aquilhi cinc viatjator d’aver pro de fòrça a réser e butar dins la veitura lo pesant fardèl d’aquela frema.

Pres plaça, totun, après s’èsser escusat e aver rengraciat lhi companhs de viatge que s’eron desrambats per far d’abòrd plaça a la senhora suferenta, polet se mostrar cerimoniós e premurós decò abo ilhe e lhi redreicet las vèstas e lo còl de la mantilha que lhi era montat sal nas.

– Istes ben, chara?

La frema, ren masque respondet pas, mas abo ràbia se tiret mai chappuei la mantilha – pus chappuei, fins a s’estremar tot lo morre. Alora el sorriet chalmit, puei sospiret:

– Eh... mond!

E volguet explicar ai companhs de viatge que la frema era da compatir perqué se trobava dins aquel estat per l’emprovisa e imminenta partença dal solet filh per la guèrra. Diset que da vint ans vivion pus que per aquel solet filh. Per ren laissar-lo solet, l’an de derant, en devent entreprene lhi estudis universitaris, s’eron meirats da Sulmona a Roma. Esclopaa la guèrra, lo filh, chamat sot las armas, s’era inscrich al cors accelerat di escolans oficials; après tres mes, nominat sotatenent de fanteria e assingnat al 12° regiment, brigada Casale, era anat rejónher lo depaus a Macerata, en lor assegurant que seria restat ailai almenc un mes e metz per l’instruccion de las réclutas; mas vaquí que, ensita, après ren que tres jorns lo mandavon al front. Lo jorn de derant avion recebut a Roma un telegrama que anonciava aquesta partença a tradiment. E anavon lo salutar, lo veire partir.

La frema dessot la mantilha s’agitet, se restrenhet, se torzet, ronchoneet bèla mai d’un bòt coma una bèstia feròça, exasperaa da aquela lònja explicacion de l’òme, que, pas comprenent que degun compatiment especial polia lor venir per un cas que arribava a tanti, benlèu a tuchi, al contrari auria suscitat d’irritacion e de desdenh dins aquilhi cinc viatjators que se mostravon pas abatuts e vinçuts coma ilhe dins lo dòl, bèla en avent decò ilhs probablament un o mai d’un filh a la guèrra. Mas benlèu l’òme parlava exprès e donava aquelas informacions dal filh únic e de la partença emprovisa après ren que tres jorns, ecc., perqué lhi autri repetesson a ilhe abo dura freidessa totas aquelas paraulas que el anava disent da qualqui mes, o ben depuei que lo filh era sot las armas; e ren tant per la confortar e se confortar, mas per la persuàder despetosament a una resignacion impossibla per ilhe.

De fach aquilhi aculheron freidament l’expicacion. Un diset:

– Mas remerciatz Diu, char senhor, que parte masque aüra vòstre filh! Lo miu es já amont dal premier jorn de la guèrra. E es istat ferit, saubetz? Já dui bòts. Per fortuna, un bòt al braç, un bòt a la chamba, legierament. Un mes de licença, e via mai al front.

Un autre diset:

– N’ai dui, mi. E tres nebots.

– Eh, mas un filh únic... – provet a dir l’òme.

– Es pas ver, disetz-lo pas! – lo interrompet aquel desavenent. – Un vícia un filh únic; un ama pas de mai! Un tòc de pan, quora un a mai de filhets, tant a chascun, vai ben; mas ren l’amor pairal; a chasque filh un paire dona tot çò dont es bòn. E se mi peno aüra, peno pas meitat per un, meitat per l’autre; peno per dui.

– Es ver bò, aiçò es ver, – admetet abo un sorrís tímid, pietós e genat, l’òme. – Mas beicatz... (siem a devisar, aüra, e fasem totas las esconjuracions) mas butatz lo cas... ren lo vòstre, per caritat, char senhor... lo cas d’un paire que aie mai d’un filh a la guèrra: ne’n pèrd un (sie pas jamai!), lhi rèsta l’autre almenc!

– Ja, bò; e lo dever de viure per aquest’autre, – afermet súbit aquel, archinhat. – Aquò vòl dir que se a vos... disem pas a vos, a un paire que aie un filh solet, arriba lo cas que aqueste lhi muere, se de la vita sa pas pus çò que se ne’n far, mòrt lo filh, se la pòl gavar, e adiu; mentre que mi, comprenetz? Chal que me la tene mi la vita, per l’autre que me rèsta; e lo cas pejor donca es sempre lo miu!

– Mas que discors! – esclopet an aquesta mira un autre viatjator, gras e sanguin, en beicant en vir abo de gròs uelhs clars aigós e venats de sang.

Tranflava, e pareissia que lhi devesson gisclar fòra, aquilhi uelhs, da l’intèrna violença afanosa d’una vitalitat exuberanta, que lo corpàs desfach arribava pus a contenir. Se pauset una manassa desformaa derant la gola, coma assalit tot d’un crep dal pensier d’las doas dents que lhi mancavon; mas puei, totun, lhi penset pas mai e continuet a dir, desdenhós:

– O que lhi filhets lhi fasem per nos?

Lhi autri s’esguincheron a lo beicar, consternats. Lo premier, aquel que avia un filh al front fins dal premier jorn de la guèrra, sospiret:

– Eh, per la pàtria, ja...

– Eh, char senhor – faset mai lo viatjator gras, se disetz parelh, per la pàtria, pòl semelhar una grimassa!

Figlio mio, t’ho partorito

per la patria e non per me...

Estòrias! Quora? Lhi pensatz vos a la pàtria, quora vos nais un filhet? Ròba da rire! Lhi filhets venon, ren perqué lhi voletz, mas perqué devon venir; e se pilhon la vita; ren masque la lor, mas decò la nòstra se pilhon. Aquesta es la veritat. E siem nosautri per ilhs; pas ilhs per nosautri. E quora an vint ans... mas pensatz un pauc, son tals e quals érem mi e vos quora avíem vint ans. Lhi avia nòstra maire; lhi avia nòstre paire; mas lhi avia decò un baron d’autras causas, lhi vicis, la mendia, las cravatas nòvas, las illusions, las cigarretas, e decò la pàtria, jà, a vint ans, quora avíem pas de mainaas; la pàtria que, se nos auguesse chamats, disetz un pauc, per nos seria pas istaa sobre nòstre paire, sobre nòstra maire? Aüra n’avem cincanta, seissanta, char vos: e lhi a decò la pàtria, bò; mas dins nos, per fòrça, lhi a decò pus fòrta l’affeccion per nòstri filhs. Qui de nos, en polent, anaria pas, voleria pas anar a combàter al pòst de son filh? Mas tuchi! E volem pas considerar aüra lo sentiment de nòstri filhs a vint ans? Di nòstri filhs que per fòrça, arribat lo moment,, devon sentir per la pàtria un’affeccion pus granda que per nos? Parlo, clarament, di bòns filhs, e diso per fòrça, perqué derant la pàtria, per ilhs, devenem de filhs decò nos, de filhs vielhs que pòlon pas pus se mòure, e devon se’n restar a maison. Se la pàtria exist, se es una necessitat naturala, coma lo pan que chascun per força deu minjar se vòl pas murir de fam, chal que qualqu’un vane la defénder, arribat lo moment. E van ilhs, a vint ans, van perqué devon anar e vòlon pas de larmas. Ne’n vòlon pas perqué, bèla se mueron, mueron enflamats e contents. (Parlo sempre, clarament, di bòns filhs!) Aüra, quand un muer content, sensa aver vist totas las bruturas, lhi enueis, las misèrias d’aquesta vitassa que avança, las amaressas d’las disillusions, çò que volem de mai?

Chal pas plorar, rire... o coma ploro mi, bò senhors, content, perqué mon filh m’a mandat a dir que sa vita – la sia, comprenetz? aquela que nos devem veire en ilhs, e ren la nòstra – sa vita el se l’era despensaa coma mielh auria pas polgut, e que es mòrt content, e que mi istesse pas a vestir-me de nier, coma de fach veietz que me siu pas vestit.

En disent aquò, sopatet la jaca clara, per la mostrar; las labras lívidas sus las dents mancantas lhi tramolavon; lhi uelhs, esquasi liquidifiats¸ lhi esticeavon; e achabet abo dui esclats de rire que polion bèla èsser de sangluts.

– Vaquí... vaquí.

Da tres mes aquela maire, estremaa aquí dessot la mantilha, cerchava dins tot aquò que l’òme e lhi autri lhi dision per confortar-la e possar-la a resinhar-se, una paraula, una paraula soleta que, dins la sorditat de son sombre dolor, lhi revelhesse un èco, lhi fasesse enténder coma possible per una maire la resinhacion a mandar lo filh, ren a la mòrt, mas ren que a un probable risc de vita. N’avia pas trobaa una, jamai, entre las tantas que lhi eron istaas dichas. Per aquò avia pensat que lhi autri parlavon, polion parlar parelh a ilhe, de resinhacion e de confòrt, masque perqué sention pas çò que sentia ilhe.

Las paraulas d’aqueste viatjator, aüra, l’estordieron, l’esbalordieron. Tot d’un crep comprenet que ren lhi autri sention pas çò que ilhe sentia; mas ilhe, al contrari, arribava pas a sentir qualquaren que tuchi lhi autri sention e per lo qual polion se resinhar, ren masque a la partença, mas vaquí, decò a la mòrt de lor filh.

Aucet la tèsta, se dreicet dal caire de la veitura a escotar las responsas que aquel viatjator donava a las interrogacion di companhs sal quora, sal coma lhi foguesse mòrt aquel filh, e restet estaburnia, lhi pareisset d’èsser plombaa dins un mond que ilhe conoissia pas, dins lo qual s’esguinchava per lo premier bòt, en sentent que tuchi lhi autri ren masque comprenion, mas admiravon aquel vielh e se congratulavon abo el que polia parlar coma aquò de la mòrt dal filh.

Mas, an un bòt, veiet se pénher sal morre di cinc viatjators lo mesme esbalordiment que devia èsser sal siu, quand, pròpi sensa que lo volguesse, coma se da bòn auguesse pas encara entendut ni comprés ren, sautet sus a demandar an aquel vielh:

– Mas donca... donca vòstre filh es mòrt?

Lo vielh se viret la beicar abo aquilhi uelhs atròç, desmesuratament esbambats. La beiquet, la beiquet e tot d’un crep, a son torn, coma se masque aüra, an aquela demanda incongruenta, an aquela meravilha fòra pòst, comprenesse que a la fin, an aquela mira, son filh era da bòn mòrt per el, s’aricet, se contrafaset, tiret d’abòrd fòra lo mochet da la sacòcha e, entre l’estupor e l’emocion de tuchi, esclatet en d’aguts, estraciants, irrefrenables sangluts.