Finia la lectura, lo president faset mai auçar l’imputat per l’interrogatòri.

– Imputat Argentu, avetz sentut de çò que sietz acusat?

Tararà faset un gèst a pena a pena abo la man e, abo son sorís abitual, respondet:

– Excellença, per dir la veritat, lhi ai pas fach cas.

Lo president alora lo reprimandet abo pro de severitat:

– Sietz acusat d’aver assassinat abo un colp d’apiòt, lo matin dal 10 de desembre 1911, Rosaria Femminella, vòstra frema. Çò que avetz da dir en vòstra descolpa? Adreçatz-vos a lhi senhors jurats e parlatz clarament e abo lo degut respèct a la justícia.

Tararà se portet una man al pitre, per sinhificar que avia pas la mínima intencion de mancar de respèct a la justícia. Mas tuchi, d’aüra enlai, dins la sala, avion preparat lor anma a l’ilaritat e l’agachavon abo lo sorís en atendent sa respòsta.Tararà l’avertet e restet un peça suspés e desaviat.

– Su, disetz, en soma, – l’exortet lo president. – disetz a lhi senhors jurats çò que avetz da dir.

Tararà se sarret dins las espatlas e diset:

–Vaquí, excellença. Vos, senhors, sietz de letrats, e çò que lhi a escrich dins aquestas cartas, l’aurètz comprés. Mi vivo en campanha, Excellença. Mas se dins aquestas cartas es escrich, que ai amaçat ma frema, es a veritat. E se ne’n parla pus!

Aqueste bòt esbrofet de rire, sensa lo voler, bèla lo president.

– Se ne’n parla pus? Atendetz e sentirètz, mon char, que se ne’n parlarè...

– Vuelh dir, Excellença, – expliquet Tatarà, en se pausant mai la man sal pitre, – vuelh dir, que l’ai fach, vaquí; e pro. L’ai fach... bò, Excellença, m’adreço a lhi senhors jurats, l’ai fach propriament, senhors jurats, perqué ai pas polgut far de menc, vaquí; e pro.

– Serietat! Serietat, senhors! Serietat! – se butet a criar lo president, en sagalhant furiosament lo choquin. – Ente siem? Aicí siem dins una Cort de justícia! E se tracta de jutjar un òme que a amaçat! Se qualqu’un s’encala un autre bòt a rire, farei evacuar la sala! E me dòl de dever pregar decò lhi senhors jurats de considerar la gravitat de lor dever. 

Puei, en s’adreçant abo un fier morre nèc a l’imputat:

– Çò que voletz dir, vos, que avetz pas polgut far de menc?

Tararà, esbabuchit al metz dal violent silenci sobrevengut, respondet:

– Vuelh dir, Excellença, que la colpa es pas istaa mia.

– Mas coma es pas istaa vòstra?

Lo jove avocat, encharjat d’ofici, an aquesta mira criet son dever se rebellar còntra lo ton agressiu assumut dal president vèrs lo jutjable.

– Perdonatz, senhor president, mas parelh finirèm d’embalordir aqueste paure òme! Me semelha que el aie rason de dir que la colpa es pas istaa sia, mas de la frema que lo tradia abo lo cavalier Fiorìca. Es clar!

Senhor avocat, vos prego, – reprenet, fachat, lo president. – Laissem parlar l’acusat. A vos, Tararà: voletz dir aiçò?

Tararà neguet derant abo un gèst de la tèsta, puei abo la vòutz:

– No senhor, Excellença. La colpa es pas istaa nimanc d’aquela paura desgraciaa. La colpa es istaa de la senhora... de la frema dal senhor cavalier Fiorìca, que a pas volgut laissar las causas quietas. Perqué anar a far un escandal parelh grand derant l’uis de ma maison, que fins la calataa de la via, senhor president, es vengua rossa da la vergonha a veire un galant òme, lo cavalier Fiorìca, que saubem tuchi que senhor es, descubèrt aquí, en mànias de chamisa e abo las bralhas en man, senhor president, dins la tana d’una bruta païsana? Masque Diu sa, senhor president, çò que siem constrechs a far per procurar-nos un tòc de pan!

Tararà diset aquestas causas abo las grimas a lhi uelhs e dins la vòutz, en sopatant las mans derant lo pitre, abo lhi dèts terçats, mentre que las risadas esclatavon irrefrenablas dins tota la sala e ben de gent se torzesse en convulsion. Mas, bèla al metz d’las risadas, lo president culhet súbit al vòl la nòva posicion dins la quala l’imputat venia se butar derant la lei, après çò que avia dich. Se’n aviset decò lo jove avocat defensor, e d’escat, en veient crasar tot l’edifici de sa defensa, se viret vèrs la gàbia a far senh a Tararà de s’arrestar.

Tròp tard. Lo president, en tornant choquinear furiosament, demandet a l’imputat:

– Boquò confessatz que vos era já conoissua la liason de vòstra frema abo lo cavalier Fiorìca?

– Senhor president, – insurget l’avocat defensor, en sautant en pè, – escusatz... mas parelh... mi parelh...

– Qué parelh e parelh! – lo copet, en criant, lo president. – Chal que bute en clar aquò, per aüra!

– M’opauso a la demanda, senhor president!

– Poletz pas opausar-vos, senhor avocat. L’interrogatòri lo fau mi!

– E mi alora depauso la tòga!

– Mas fasetz-me lo plaser, avocat! Disetz sal sèri? Se l’imputat mesme confessa...

–No senhor, no senhor! A pas encà confessat ren, senhor president! A dich masque que la colpa, second el, es de la senhora Fiorìca, que es anaa a far un escandal derant son abitacion.

– Vai ben! E poletz vos m’empedir, aüra, de demandar a l’imputat se conoissia la liason de la frema abo lo Fiorìca?

Da tota la sala s’auceron, an aquesta mira, vèrs Tararà de pressants, violents gèsts de refús. Lo president montet en matèrias e menacet já mai l’evacuacion de la sala. 

Respondetz, imputat Argentu: conoissíetz, sì o no, la liason de vòstra frema?

Tararà, esperdut, combatut, beiquet l’avocat, beiquet l’auditòri, e a la fin:

– Devo... devo dir de no? – begoleet.

– Ah, contach! – criet un vielh païsan dal fons de la sala.

Lo jove avocat donet un punh sal banc e se viret, en esbrofant, a assetar-se da un autre cant.

– Disetz la veritat, dins vòstre mesme interès! – exortet lo president l’imputat.

– Excellença, diso la veritat, – reprenet Tararà, aqueste bòt abo totas doas las mans sal pitre. – E la veritat es aquesta: que era coma se lo saubesse pas! Perqué la causa... bò, Excellença, m’adreço a lhi senhors jurats; perqué la causa, senhors jurats, era tàcita, e degun donca polia me venir sosténer en faça que mi la saubiu. Parlo parelh, perqué isto en campanha, senhors jurats. Çò que pòl sauber un paure òme que campa sang en campanha da lo matin dal luns a lo sera dal sande? Son de desgràcias que pòlon capitar a tuchi! Segur, se en campanha qualqu’un foguesse vengut a dir-me: «Tararà, beica que ta frema se l’entend abo lo cavalier Fiorìca», mi n’auriu pas polgut far de menc, e seriu corrut a maison abo l’apiòt a lhi esclapar la tèsta. Mas degun era jamai vengut m’o dir, senhor president; e mi, per totas fins utilas, se m’arribava qualque bòt de dever tornar al país al metz de la setmana, mandavo anant qualqu’un per n’avertir ma frema. Aquò, per far veire que mon intencion era de pas far de dan. L’òme es òme, Excellença, e las fremas son fremas. Certament l’òme deu considerar la frema, que l’a ental sang d’èsser traditora, bèla sensa lo cas que rèste soleta, vuelh dir abo l’òme absent tota la setmana; mas la frema, de son cant, deu considerar l’òme, e comprene que l’òme pòl pas far-se becar lo morre da la gent, Excellença! Cèrtas injúrias... bò, Excellença, m’adreço a lhi senhors jurats; cèrtas injúrias, senhors jurats, autre que becar, talhon lo morre a l’òme! E l’òme las pòl pas suportar! Aüra mi, mi padrons, siu segur que aquela desgraciaa auria agut totjorn per mi aquesta consideracion; e  tant es ver que mi lhi aviu jamai torzu un chabèl. Tot lo vesinatge pòl venir testimoniar! Çò que ne’n puei mi, senhors jurats, se puei aquela benedeta senhora, an un bòt... Vaquí, senhor president, Vòstra Excellença deuria far-la venir aicí, aquesta senhora, derant a mi, que sauberiu parlar-lhi mi! Lhi a pas de pieis... m’adreço a vos, senhors jurats, lhi a pas de pieis que las fremas azardosas! «Se vòstre òme», diriu an aquesta senhora, en l’avent derant, «se vòstre òme se foguesse butat abo una vielha filha, vòstra senhoria polia se prene lo gust de far aqueste escandal, que auria pas portat a deguna consequença, perqué lhi auria pas agut un òme ental metz. Mas abo qual drech vòstra senhoria es vengua inquietar mi, que siu istat totjorn quiet; que aviu pas ren a veire abo aquò; que aviu volgut jamai ni veire, ni sentir pas ren; quiet, senhors jurats, a me rebeïr lo pan en campanha, abo la sapa en man da lo matin a lo sera? Vòstra senhoria, badinatz?» lhi diriu, se l’auguesse aicí derant aquesta senhora. «Çò que es istat l’escandal per vòstra senhoria? Pas ren! Una badinada! Après dui jorns a mai fach la patz abo l’òme. Mas avetz pas pensat, vòstra senhoria, que lhi avia un autre òme ental metz? E que aquete òme polia pas laissar-se becar lo morre dal pròxim, e que devia far l’òme? Se vòstra senhoria foguesse vengua da mi, derant, a avertir-me, mi lhi auriu dich: «Laissatz anar, senhorina! D’òmes siem! E l’òme, se sa, es chaçaire! Poletz vos ressentir vòstra senhoria de un’espòrca païsana? Lo cavalier, abo vos, manja sempre de pan fin, francés; compatietz-lo se, de tant en tant, lhi fai gola un tòc de pan de maison, nier e dur!». Parelh lhi auriu dich, senhor president, e benlèu seria pas arribat ren, d’aquò que malaürosament, ren per ma colpa, mas per colpa d’aquesta benedeta senhora, es avengut.

Lo president tranchet abo una nòva e pus lònja cloquineaa lhi coments, lhi rires, las divèrsas exclamacions, que segueron per tota la sala la confession fervorosa de Tararà.

– Aquesta donca es vòstra tèsi? – demandet puei a l’imputat.

– No senhor. Que tèsi? Aquesta es la veritat, senhor president.

E en gràcia de la veritat, tan candidament confessaa, Tararà foguet condanat a tèrze ans de reclusion.