(I part)

Saru Argentu, dich Tararà, a pena introduch dins la gàbia de l’òrra Cort d’Assisas, per premiera causa chavet da la sacòcha un ample mochet ros de coton a florams jauns e lo pauset soanhosament sus un di eschaliers de la bancha, per pas s’esporcar, en s’assetant, la muda d’las fèstas, de pesant drap turquin. Nòva la muda, e nòu lo mochet.

Assetat, viret la chara e soriet a tuchi lhi païsans que borravon, da la barandaa en aval, la part de la sala reservaa al públic. Lo morre irsut e rasclós, rasat de fresc, lhi donava l’aspèct d’un sumion. Lhi pendion da las aurelhas doas chaenetas d’òr.

Da la fola de tuchi aquilhi païsans s’auçava densa, empoisonanta, una flairor d’estable e de suor, una flaira chabrina, una tufor de bèstias onchas, que chalmia.

Qualque frema, vestia de nier, abo la mantelina de drap tiraa fins dessús las aurelhas, se butet a plorar perdutament a la vista de l’imputat, qu’ensita, en agachant da la gàbia, continuava a sorire e aüra auçava una ruda manassa terrosa, aüra plegava lo còl d’aiçai e d’ailai, ren propriament per salutar, mas per far an aqueste e an aquel di amís e companhs de trabalh un senh de reconoissiment, abo una cèrta complasença.

Perqué per el era esquasi una fèsta, aquela, après tanti e tanti mes de preison preventiva. E s’era vestit coma de diamenja, per far bòna aparicion. Era paure, tant que avia nimanc polgut pagar-se un avocat, e n’avia un d’ofici; mas per çò que dependia da el, vaquí, polit almenc, esbarbat, penchenat e abo la muda d’las fèstas.

Après las premieras formalitats, constituïa la juria, lo president envitet l’imputat a s’auçar.

– Coma vos sonatz?

– Tararà.

– Aquò es un sobriquet. Vòstre nom?

– Ah, bò senhor. Argentu. Saru Argentu, Excellença. Mas tuchi me conoisson coma Tararà.

– Vai ben. Quanti ans avetz?

– Excellença, lo sai pas.

– Coma lo saubetz pas?

Tararà se sarret dins las espatlas e faset senh clarament abo l’aptituda dal morre que lhi semehava esquasi una vanitat, mas pròpi supèrflua, lo còmpte de lhi ans. Respondet:

– Isto en campanha, Excellença. Qui lhi pensa?

Rieron tuchi, e lo president clinet la tèsta a cerchar dins las cartas que lhi istavon dubèrtas denant:

– Sietz naissut ental 1873. Donca avetz trenta nòu ans.

– Tararà durbet lhi braç e se repatet:

– Coma comanda Vòstra Excellença.

Per ren provocar de nòvas risadas, lo president faset d’autras interrogacions, en respondent d’el mesme a chascuna:

– Es ver? – es ver? – Enfin diset:

– Assetatz-vos. Aüra sentirètz dal senhor cancelier de çò que sietz acusat.

Lo cancelier se butet a lèser l’act d’acusa; mas a una cèrta mira devet interrómper la lectura, perqué lo cap di jurat era a mand d’esvenir a causa dal flatàs de bèstia que avia emplit lota la sala. Chalet donar l’òrdre a lhi uissiers que foguesson espalancaas pòrtas e fenèstras.

Alora apareisset lampant e incontestable la superioritat de l’imputat derant an aquilhi que devion lo jutjar.

Assetat sus aquel siu gròs mochaor ros flamant, Tararà avertia pas dal tot aquela flaira, abituala a son nas, e polia sorire; Tararà sentia pas chaud, bèla se vestit coma era d’aquela pesanta muda de drap turquin; Tararà enfin avia pas degun fastidi da las moschas, que fasion escatar en gèsts rabiós lhi senhors jurats, lo procurator dal rei, lo president, lo cancelier, lhi avocats, lhi uissiers e fins a mai lhi carabiniers. Las moschas se pausavon sus sas mans, lhi volasseavon zonzoneantas somelhosas d’entorn lo morre, s’estachavon voraças sus son frònt, a lhi cants de la gola e bèla an aquilhi de lhi uelhs: las sentia pas, las chaçava pas, e polia continuar a sorire.

Lo jove avocat defensor, encharjat d’ofici, lhi avia dich que polia èsser segur de l’assolucion, perqué avia amaçat la frema, dont era provat l’adultèri.

Dins la beata inconsciença de las bèstias, avia nimanc l’ombra dal remòrs. Perqué devesse respónder de çò que avia fach, d’una causa, es a dir, que regardava pas d’autri que el, comprenia pas. Acceptava l’accion de la justícia, coma una fatalitat inevitabla.

Dins la vita lhi avia la justícia, coma per la campanha las marrias annada.

E la justícia, abo tot aquel solemne aparat de sètis maestós, de tòcas, de tògas e de plumalhs, era per Tararà coma aquel nòu grand molin a vapor, inaugurat abo una granda fèsta l’an de derant. Ne’n visitant abo d’autri curiós lo maquinari, tot aquel engranatge de roas, aquel congenh endiaulat de pistons e polejas, Tararà, l’an de derant, s’era sentua nàisser dedins e a man a man agrandir, abo estupor, la mesfiança. Chascun auria portat son blat an aquel molin; mas qui puei assegurat a lhi clients que la farina seria ista la mesma dal blat versat? Chalia que chascun sarresse lhi uelhs e acceptesse abo resinhacion la farina que lhi donavon.

Parelh aüra, abo las mesma mesfiança, mas decò abo la mesma resinhacion, Tararà menava son cas dins l’engranatge de la gustícia.

Per son còmpte, saubia que avia esclapat la tèsta a la frema abo un colp d’àpiòt, perqué, tornat a maison tremp e emplastrat de pauta, un sera de sande, da la campanha dessot lo borg de Montaperto ente trabalhava tota la setmana da garçon, avia trobat un escandal gròs dins la quintana de l’Arco di Spoto, ente demorava, sus las autors de San Gerlando.

Pauc d’oras derant, sa frema era istaa surpresa en flagrant adultèri abo lo cavalier don Agatino Fiorìca.

La senhora donna Graziella Fiorìca, frema dal cavalier, abo lhi dèts borrats d’anèls, las jautas tenchas d’uva turca e tota enfloquetaa coma una d’aquelas mulas que menon a sòn de tambor una charja de froment a la gleisa, avia guidat ilhe mesma en persona lo delegat de pública seguressa Spanò e doas gàrdias d’la questura ailai dins la quintana de l’Arco di Spoto, per la constatacion de l’adultèri.

Lo vesinatge avia pas polgut estremar a Tararà sa desgràcia, perqué la frema era istaa tengua en arrèst, abo lo cavalier, tota la nuech. Lo matin d’après Tararà, a pena se l’era vista mai aparéisser quieta quieta derant l’uis de la via, lhi era sautat a còl abo l’apiòt en man e lhi avia esclapat la tèsta.

Vai sauber çò que era en tren de léser aüra lo senhor cancelier...